Klasyczny papierowy podręcznik, stosowany od wieków praktycznie w niezmienionej formie, bardzo mocno zakorzenił się w naszej świadomości. Zaznaczmy jednak, że to, co dla nas dziś jest normalne, przez stulecia wywoływało podobne kontrowersje jak obecnie wdrażanie do szkół e-podręczników. Wynalezienie druku sprawiło, iż papierowe podręczniki przestały być źródłami elitarnymi i opuściły budynki bibliotek, stając się dostępne dla znacznie większej liczby ludzi. Dziś mamy okazję obserwować podobne zjawisko. E-podręczniki nie stanowią rewolucji, a tylko kolejny krok na drodze ewolucji w dostępie do wiedzy.
Dostępny e-podręcznik
Dostępność rozumiana jako angielskie accessibility oznacza, że z danego zasobu może korzystać nieograniczona liczba osób, w wygodny i intuicyjny sposób. W odniesieniu do tworzenia ogólnodostępnych zasobów oznacza to uniwersalne projektowanie – Universal Design. Stworzenie e-podręcznika zgodnie z zasadami dostępności sprawi, że będą mogły z niego korzystać dzieci dysponujące różnymi urządzeniami technicznymi, odmiennym oprogramowaniem i systemami operacyjnymi oraz cierpiące na różnego rodzaju niepełnosprawności.
Prawo a dostępna e-edukacja
Artykuł 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje prawo do równego traktowania.
Art. 32.1
„Wszyscy są wobec prawa równi.
Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
Każdy człowiek podlegający jurysdykcji państwa polskiego, niezależnie od swojego wieku, płci, wykształcenia, wyznania czy niepełnosprawności musi być równo traktowany przez władze i instytucje publiczne.”
Przepisy Unii Europejskiej doprecyzowują kwestie cyfrowej edukacji i jej dostępności dla osób niepełnosprawnych (Europejska Agenda Cyfrowa 2010). Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, podpisana 6 września 2012 roku przez Prezydenta RP nakazuje, aby treści wytwarzane za publiczne pieniądze były dostępne dla wszystkich osób, także niepełnosprawnych, zgodnie z wymogami WCAG 2.0.
Ekonomia i ergonomia e-podręczników
E-podręczniki są szczególnie istotnym rozwiązaniem dla dzieci z dysfunkcjami wzroku oraz niepełnosprawnych manualnie. Ich dotychczasowa edukacja wymagała specjalnej adaptacji podręczników. Podręczniki dla osób niewidomych drukowane były w alfabecie Braille’a, publikacje dla dzieci słabowidzących – w powiększonym druku, wydawnictwa dla osób z ograniczeniami manualnymi kończyn górnych – nagrywane. Niestety, sposoby te nie dawały możliwości zaspokojenia potrzeb większości niepełnosprawnych dzieci. Dodatkowo taka forma adaptacji materiałów była droga i mało efektywna. Na przykład wydruk w brajlu kieszonkowego słownika zajmował objętościowo szesnaście tomów formatu B4, a każdy z nich miał grubość kilku centymetrów. Oprócz nadzwyczajnych gabarytów książki drukowane w brajlu posiadają istotną wadę – łatwo ulegają zniszczeniu przy częstym czytaniu, gdyż wypukłe znaki są po prostu zacierane. Podręczniki w większym formacie, z powiększoną czcionką, także dostępne były tylko dla pewnej grupy osób słabowidzących.
Istnieje bardzo wiele schorzeń ograniczających możliwości postrzegania wzrokowego. Prawie każde z nich charakteryzuje się innymi warunkami umożliwiającymi rozpoznanie widzianego obiektu. Może ono zależeć od jego wielkości, koloru, kontrastu, źródła natężenia światła itp.
Nie istnieje możliwość wydrukowania klasycznego podręcznika, który będzie dostępny dla wszystkich uczniów z dysfunkcjami wzroku.
Stworzenie klasycznego podręcznika dostępnego dla określonej grupy osób niepełnosprawnych wiąże się z poniesieniem znacznych dodatkowych kosztów, ponieważ jeden uczeń będzie potrzebował podręcznika w druku powiększonym, inny w Brajlu. Takie działania prowadzą jedynie specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze. Opisane trudność uniemożliwiają przeprowadzenie prawidłowego procesu dydaktycznego w tzw. masowych szkołach lub nawet takich, które posiadają klasy integracyjne. Koszty adaptacji podręczników są na tyle duże, że także w szkołach specjalnych nauczyciel nie ma możliwości wyboru podręcznika, z którego chciałby nauczać. Jedynym możliwym do wykorzystania jest podręcznik zaadaptowany na potrzeby osób niepełnosprawnych. Z uwagi na wysokie koszty adaptacji podręczniki nie są wymieniane w rytmie zmian podstawy programowej, lecz w miarę niszczenia się samych podręczników.
E-podręcznik jako wyrównanie szans edukacyjnych
Podręcznik w wersji elektronicznej może stać się panaceum na wszelkie kłopoty w edukacji większości dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Dzieci niewidome są w stanie bez problemów korzystać z dostępnych książek i dokumentów elektronicznych. Treść tych publikacji odczytywana jest przy pomocy tzw. programów odczytu ekranu i syntezatorów mowy. Tego typu oprogramowanie można instalować zarówno w komputerach, jak i urządzeniach mobilnych (tablety, smartfony). Osoby słabowidzące są w stanie spersonalizować sobie dostępny dokument pod kątem swoich indywidualnych potrzeb – ustawić kontrast, jasność, kolor czy wielkość czcionek. Dzieci z ograniczeniami manualnymi, korzystając z technologii asystujących, mogą samodzielnie „przerzucać” kartki publikacji elektronicznych. Uczniowie z wadami słuchu mogą, oglądając multimedia w e-podręczniku, korzystać z transkrypcji dla osób niesłyszących.
Dostępność w praktyce
W praktyce dostępny e-podręcznik najłatwiej zbudować, bazując na już sprawdzonych rozwiązaniach. Elektroniczne wersje podręczników powinny być zgodne ze standardami publikowania treści w internecie, z których najstosowniejszym jest standard Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.0. Standard ten nie jest przypisany do jakiejkolwiek technologii czy urządzeń. Jest zbiorem wskazówek, jak powinny powstawać dostępne treści. W oparciu o ten standard działa większość technologii wspierających osoby niepełnosprawne. Stosowanie WCAG 2.0 przyjęto m.in. w rozporządzeniu Rady Ministrów z dn. 12 kwietnia br. do art. 18 ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne.
E-podręcznik powinien powstać w otwartym i popularnym formacie zapisu danych. Pozwoli to na prezentowanie jego treści na różnych urządzeniach, także mobilnych. Sprawi także, że korzystanie z niego nie będzie uzależnione od posiadania konkretnego systemu operacyjnego czy technologii asystującej.
Dostępność e-podręcznika
Do polskich szkół uczęszcza prawie 140 000 niepełnosprawnych uczniów. E-podręcznik może dać niepełnosprawnym dzieciom szansę na równy dostęp do edukacji w publicznych placówkach oświatowych. Nauka w systemie integracyjnym jest najlepszym sposobem zapobiegania wykluczeniu społecznemu. Korzystanie z tych samych podręczników w szkołach masowych, integracyjnych i specjalnych zapobiegnie powstawaniu różnic w edukacji między dziećmi zdrowymi i niepełnosprawnymi. Używanie przez dzieci tych samych komputerów czy urządzeń mobilnych zapobiegnie podkreślaniu odmienności uczniów niepełnosprawnych od ich pełnosprawnych rówieśników.
Aby dowiedzieć się więcej na temat tworzenia dostępnych e-podręczników, zgodnych zaleceniami WCAG 2.0 i obecnym stanem prawnym, bardzo serdecznie zapraszamy do zapoznania się z poradnikiem E-podręcznik dostępny dla wszystkich, przygotowanym przez Forum Dostępnej Cyberprzestrzeni.
Opracował: Krzysztof Wojewodzic na podstawie tekstu Piotra Witka (FIRR) „Dostępność e-podręczników”, dostępnego na licencji CC-BY 3.0. Krzysztof Wojewodzic jest kierownikiem Wydziału Otwartych Zasobów Edukacyjnych, Ośrodek Rozwoju Edukacji. Ośrodek Rozwoju Edukacji jest placówką doskonalenia nauczycieli podległą MEN. Wydział Otwartych Zasobów Edukacyjnych jest odpowiedzialny m.in. za projekty Scholaris i E-podręczniki.