Wykład ma w dzisiejszej szkole raczej złą renomę. Uważany jest za formę wspierającą bierność ucznia, zniechęcającą go do samodzielnego poszukiwania wiedzy czy rozwoju umiejętności myślenia. Zgadzam się z tym podejściem, ale tylko wtedy, kiedy stanowi on główną, a nawet jedyną metodę pracy. Kiedy jednak jest "tylko" metodą wspierającą, zapełniającą pewien fragment lekcji, a przy tym wykorzystuje elementy aktywne do angażowania uczniów, wykład może być równie skuteczną metodą uczenia (się). Jak więc uatrakcyjnić metody wykładowe i zaangażować ucznia do pracy?
W ramach projektu Novigado, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu Erasmus+, staramy się zgłębić i opisać aktywne metody nauczania w elastycznych przestrzeniach. Posługujemy się przy tym modelem Klasy Przyszłości wypracowanym przez Future Classroom Lab z Brukseli. W ramach modelu opisana została strefa wykładowa (po angielsku nazwana Interact, w kontekście interakcji z nauczycielem, a niekoniecznie pomiędzy uczniami). Jest to przestrzeń wyposażona w technologię: tablice interaktywne, tablety czy smartfony, które umożliwiają nauczycielowi zaplanowanie zadań angażujących uczniów w prelekcję. Często jest to przestrzeń, w której zaczyna się praca projektowa, przestrzeń instrukcji. Przestrzeń ta może być uporządkowana jak tradycyjna klasa, ale może również być to miejsce zachęcające do swobodnego siedzenia np. na podłodze czy pufach. Sprawdza się tu również podkowa czy ustawienie wyspowe. Aby spełniała ona swoją funkcję przestrzeni aktywnego uczenia się, konieczne jest wprowadzenie metod angażujących uczniów w budowanie wiedzy.
Wykład interaktywny
Jest to forma wykładu, która oprócz tradycyjnej narracji prowadzonej przez nauczyciela, zawiera również zadania dla uczniów mające na celu sprawdzenie zrozumienia materiału czy przetworzenia go w celu nabudowywania rozumienia. Mogą to być:
- pytania dotyczące np. tego, co uczniowie już wiedzą na dany temat lub w jaki sposób to, czego właśnie się dowiedzieli łączy się z poprzednim tematem;
- zebranie pomysłów w formie ankiety;
- polecenie zapisania czegoś własnymi słowami czy zilustrowania schematem;
- minutowa notatka - polecenie zapisania najważniejszych informacji z wykładu w ciągu 1 minuty;
- praca w parach podczas której uczniowie mają za zadanie przedyskutować dany temat czy problem (np. wykorzystując rutynę myślową Pomyśl - Przedyskutuj - Podziel się z innymi (ang. Think-Pair-Share; więcej o rutynach myślowych przeczytać możecie w artykule Izabeli Wyppich oraz Barbary Gondek-Błaszków);
- polecenie zinterpretowania schematu czy wykresu, który widoczny jest na prezentacji;
- polecenie wymyślenia rozwiązania dla problemu lub przewidzenia konsekwencji jakiegoś działania, itp.
Cechą charakterystyczną wykładów interaktywnych jest stosowanie tzw. wyzwalaczy, które mają za zadanie przyciągnąć uwagę uczniów. Mogą to być zdjęcia, wizualizacje, rekwizyty, sugestywne fragmenty tekstu czy krótkie filmy.
Metody aktywizujące w trakcie wykładu mają za zadanie nie tylko utrzymać uwagę i zaangażowanie uczniów, ale również wspierać rozwój umiejętności takich jak kreatywne i krytyczne myślenie, analiza, synteza czy ewaluacja. Metody te mogą spełniać również rolę informacyjną - pokazują nauczycielowi na ile uczniowie rozumieją prezentowany materiał, a co wymaga jeszcze powtórzenia.
Przydatne narzędzia TIK: Nearpod, Pear Deck
Procedura przerwy
To metoda, która zasługuje na osoby punkt. Procedura ta zakłada, że nauczyciel co kilka minut robi pauzę i prosi uczniów, aby przez 1-2 minuty przemyśleli to, czego właśnie dowiedzieli się na wykładzie, sporządzili notatki i/lub zadali pytania wyjaśniające. Pytania te mogą zapisać na przykład na samoprzylepnych karteczkach i umieścić w wyznaczonym miejscu lub zadać je poprzez interaktywne narzędzia do zadawania pytań. Pauzę można wykorzystać również na powtórkę, dyskusję w parach lub małych grupach czy tutoring rówieśniczy, gdzie uczniowie tłumaczą sobie nawzajem to, czego się nauczyli. Przerwa poprzedzona może być innym zadaniem, na przykład krótkim quizem, z którego wynikać będą treści, którym poświęcić należy przerwę dla głębszego zrozumienia przekazywanych treści.
Przydatne narzędzia TIK: Nearpod, Mentimeter
Notatki
Nie zdziwi chyba nikogo, że robienie przez uczniów notatek w trakcie wykładu jest również metodą ich aktywizacji. Niektóre badania (Mueller and Oppenheimer, 2014) pokazują, że odręczne robienie notatek (bardziej niż notowanie na komputerze) sprzyja zapamiętywaniu treści, dzięki ich podwójnemu przetwarzaniu i selekcjonowaniu. Inne (Morehead, Dunlosky, Rawson, 2019) wskazują natomiast, że medium, jakiego użyjemy do zrobienia notatek nie ma takiego znaczenia. Mają jednak znaczenie treści, jakie uchwycimy i to czy uda nam się zapisać najważniejsze idee wykładu. Warto więc zastanowić się nad tym jak organizować notatki i uczyć uczniów jak je robić. Do aktywnego notowania warto wykorzystać:
- mapy myśli i notatki wizualne - o metodzie tej można dowiedzieć się więcej w publikacjach na stronie Myślografia Agaty Baj;
- organizatory graficzne - metoda, która daje uczniom pomysł jak zorganizować swoje notatki, przykładowe organizery znaleźć możemy na stronie Worksheetworks.com;
- notatki szkieletowe (ang. skeletal notes) - nauczyciel przygotowuje rusztowanie (ang. scaffolding), czyli zarys wykładu, zostawiając uczniom miejsce do uzupełnienia własnymi notatkami kluczowych pojęć i skojarzeń;
- notatki Cornella - kartka podzielona jest na części: największa, środkowa część strony to miejsce na właściwe notatki, lewa strona to miejsce na wynotowanie kluczowych pojęć i pytań, dolna część to natomiast miejsce na podsumowanie głównych idei. Wzór takiej notatki znajdziecie na przykład tutaj;
- karty pracy - odpowiednio przygotowana karta pracy może ułatwić uczniom robienie notatek i wynotowywanie najważniejszych idei wykładu, a także przetwarzanie poznawanych treści.
Przydatne narzędzia TIK: Coggle, Mindmup, Google Docs, Evernote, OneNote
Odwrócona lekcja
Odwrócona klasa/ lekcja to model pedagogiczny, w którym typowe elementy wykładu i ćwiczenia umiejętności (pracy domowej) są odwrócone. Wykład odbywa się w przestrzeni domowej, kiedy to uczniowie zapoznają się z materiałem przygotowanym przez nauczyciela na przykład w postaci filmu, a kiedy przychodzą na lekcję dyskutują na temat poznanych treści lub ćwiczą umiejętności. Metoda ta pozwala przeznaczyć czas, który spędzamy na interakcji z nauczycielem na uzupełnienie wiedzy i rozwijanie umiejętności. Model ten uczy odpowiedzialności za własny proces nauki, zarządzania sobą w czasie czy autonomii w zdobywaniu wiedzy. Więcej o metodzie odwróconej lekcji przeczytacie w artykule Justyny Bober, Krzysztofa Chojeckiego oraz Lech Mankiewicza (tutaj).
Przydatne narzędzia TIK: Youtube, Khan Academy
Dyskusja w tle
Aby pozostać aktywnymi, podczas wykładu uczniowie komentują poznawane treści i zadają pytania w przeznaczonej do tego przestrzeni. Mogą również odpowiadać na pytania innych uczniów. Kanał ten można również wykorzystać do dodawania dodatkowych informacji, linków czy materiałów mających na celu pogłębić wiedzę uczniów. Rolę takiego kanału może pełnić chat lub inna platforma pozwalająca na komentowanie tego, co się dzieje. Ważne, aby kanał ten pozostawał widoczny dla nauczyciela jako narzędzie do otrzymywania informacji zwrotnej na temat poznawanych treści. Dyskusja w tle może toczyć się niezależnie od wykładu i pozwala na klaryfikowanie wątpliwości czy notowanie ważnych idei bez jego przerywania.
Przydatne narzędzia TIK: TodaysMeet, Padlet, Twitter, Socrative, chat w aplikacji Google Meet czy Teams
Dyskusja asynchroniczna
Jest to rodzaj dyskusji, który wykracza poza tradycyjną lekcję lub wykład. Pozwala na przetworzenie treści zdobytych podczas wykładu i podsumowanie ich w postaci krótkiego nagrania, które udostępnione zostaje pozostałym uczestnikom wykładu. Inni uczniowie mogą w dowolnym czasie odsłuchać nagrań, a następnie skomentować je za pomocą własnych nagranych refleksji lub pisemnego komentarza. Metoda ta pozwala na pogłębioną dyskusję po zajęciach (nie tylko po wykładzie).
Przydatne narzędzia TIK: Flipgrid, Vocaroo
Podsumowywanie
Ostatnimi metodami mającymi na celu zwiększyć aktywność podczas wykładu są metody podsumowujące. Metody te pozwalają na przetworzenie treści wykładu i wybranie najważniejszych idei czy myśli, jakie pojawiły się podczas słuchania. Mogą one być wykorzystywane wspólnie z pozostałymi, wcześniej opisanymi metodami. Aby zaangażować uczestników na koniec wykładu można na przykład:
- zaproponować uczniom znalezienie cytatu lub ilustracji, która odzwierciedla główną myśl wykładu;
- poprosić uczniów o stworzenie krótkiego podsumowania lub nagłówka, który pomoże uczniom uchwycić istotę - lub podstawową ideę - omawianego tematu lub problemu;
- podzielić uczniów na 4 grupy, z których każda ma za zadanie odpowiednio: zadać 2 pytania dotyczące materiału, podać 2 przykłady omawianego zjawiska, zastanowić się z jakimi treściami i dlaczego mogą się nie zgodzić oraz które treści były szczególnie pomocne;
- poprosić o "bilet na wyjście", czyli refleksję dotycząca poznanego materiału na przykład w formie metody 3-2-1 (3 rzeczy, których się nauczyli, 2 pytania, jakie nadal mają, oraz 1 rzecz, którą chcą zrobić w oparciu o to, czego się nauczyli)
- przeprowadzić krótki quiz z treści wykładu - pozwoli nam to sprawdzić, ile uczniowie zapamiętali oraz które treści być może nie zostały przez nich zrozumiane.
Przydatne narzędzia TIK: brak
***
Niniejszy artykuł powstał w ramach projektu NOVIGADO.
Finansowany ze środków Erasmus+ projekt NOVIGADO koordynuje Fundacja Think! (lider konsorcjum), zaś partnerami są belgijska organizacja European Schoolnet (zrzeszająca wszystkie ministerstwa edukacji w UE), turecki YEGITEK (agencja tureckiego ministerstwa edukacji ds. technologii), francuska CANOPE (agencja francuskiego ministerstwa edukacji ds. Publikacji edukacyjnych) i dwie innowacyjne szkoły – francuska Lycee Pilote Innovant International oraz portugalska Agrupamento de Escolas Fernando Casimiro Pereira da Silva.
Na stronie https://fcl.eun.org/novigado-results można znaleźć liczne opracowania (także w języku polskim) poświęcone m.in. współczesnemu rozumieniu aktywnego uczenia się, organizacji przestrzeni edukacyjnych w szkole i wykorzystania ich w nauczaniu, opinie przedstawicieli środowisk naukowych i oświatowych dotyczących aktywnego uczenia się we współczesnej szkole, jak również przegląd światowej literatury w tym temacie. Znajdują się tam też linki do kursu MOOC oraz webinarów. Zapraszamy do śledzenia informacji o projekcie NOVIGADO i korzystania z opracowań i materiałów dla szkół i nauczycieli.
Więcej informacji: http://fcl.eun.org/novigado
Notka o autorce: Barbara Ostrowska jest doktorem psychologii, nauczycielką teorii wiedzy i psychologii oraz koordynatorką programu międzynarodowego IB DP w Międzynarodowym Liceum Ogólnokształcącym Paderewski w Lublinie. Moderator szkoleń online, trener i egzaminator. Google Educator oraz Microsoft Certified Educator. Współprowadzi podcast edukacyjny Educatio Perpetua!. Należy do społeczności Superbelfrzy RP.