Przepisy branży oświatowej zmieniają się często, a dotrzymanie tempa tych zmian wymaga nie lada biegłości. Stąd też, z myślą o Dyrektorach szkół, przedstawiamy krótko najświeższe zmiany w Karcie Nauczyciela, obowiązujące od dnia 19 stycznia 2021.
Ustawa z dnia Karta Nauczyciela (Dz. U. 2019.2215 t. j. z dnia 2019.11.15 – ostatnia nowelizacja Dz. U. 2021.4 z dnia 2021.01.04), w dalszej treści zwana Kartą Nauczyciela (KN), odnosi się w styczniowej zmianie do odpowiedzialności nauczyciela, wprowadza zmiany do ustawy Prawo Oświatowe oraz do ustawy o systemie oświaty. W niniejszym opracowaniu skoncentrujemy się na zmianach wprowadzonych bezpośrednio do Karty Nauczyciela, gdzie dokonano korekty w rozdziale 10, o odpowiedzialności dyscyplinarnej. W swojej codziennej pracy, każdy z nauczycieli oraz dyrektorów podlega odpowiedzialności porządkowej i dyscyplinarnej.
Odpowiedzialność porządkowa wynika z art. 108 Kodeksu Pracy (Dz. U. 2020.1320 t. j. z dnia 2020.07.30), który stanowi, że: za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych, a także przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy, pracodawca może stosować: karę upomnienia oraz karę nagany. Natomiast odpowiedzialność dyscyplinarna odnosi się do wszystkich działań, które definiowane są, jako uchybienie godności zawodu lub obowiązków nauczyciela. Zakres obowiązków, o których mowa w art. 75 KN wskazany jest w art. 6 KN i obejmuje: 1) rzetelną realizację zadań związanych z powierzonym stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę; 2) wspieraniem każdego ucznia w jego rozwoju; 3) dążeniem do pełni własnego rozwoju osobowego; 3a) doskonaleniem zawodowym, zgodnie z potrzebami szkoły; 4) kształceniem i wychowywaniem młodzieży w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; 5) dbaniem o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów. Lista obowiązków nauczycielskich jest pokaźna i obejmuje wszystkie aspekty naszej pracy, począwszy od dydaktycznych, poprzez wychowawcze i na opiekuńczych kończąc.
Wcześniejsze regulacje prawne wskazywały na możliwość wykluczenia odpowiedzialności dyscyplinarnej, jeśli zostały na nauczyciela nałożone sankcje z tytułu odpowiedzialności porządkowej. W nowelizacji, jaka pojawiła się w roku 2019, to wykluczenie zostało zniesione i obecnie, zgodnie z zapisem ar. 75.2a kary porządkowe nie są wymierzane za czyny naruszające prawa i dobro dziecka. W dalszej kolejności, obowiązkiem dyrektora (lub organu prowadzącego, jeśli sprawcą jest dyrektor) jest zawiadomienie rzecznika dyscyplinarnego w ciągu 14 dni od dnia powzięcia informacji o podejrzeniu popełnienia czynu. Zmiana jest bardzo istotna, ponieważ we wcześniejszych przepisach, dyrektor dysponował terminem 3 dni roboczych na przekazanie tej informacji. Dodatkowo zmieniono kwalifikację z popełnienia na podejrzenie popełnienia czynu. To bardzo istotna korekta, gdyż dyrektor ze swojej strony może podejmować jedynie działania mające na celu wyjaśnienie sytuacji, zebranie informacji od osób zaangażowanych w sprawę, ewentualnie dowodów w postacie dokumentacji, jak np. nagrania monitoringu szkolnego. Dyrektor nie dysponuje narzędziami, które pozwoliłyby na udowodnienie popełnienia czynu ponad wszelką wątpliwość i wskazanie osoby wprost odpowiedzialnej za działanie uznane za naganne lub za brak działania, do jakiego nauczyciel był zobowiązany. Zadaniem rzecznika zaś jest dokładne zbadanie sprawy i przedstawienie wniosku do komisji dyscyplinarnej o wszczęcie postępowania lub też umorzenie postępowania wyjaśniającego, jeśli spełnione są przesłanki art. 85.4 KN. W tym miejscu warto wspomnieć, jaką rolę w postępowaniu dyscyplinarnym odgrywa rzecznik.
Rzecznik dyscyplinarny jest powoływany przez wojewodę, reprezentuje urząd obsługujący wojewodę i jest związany poleceniami organu, przez który został powołany. Rzecznik jest wybierany spośród pracowników (wizytatorów) właściwego miejscowo Kuratorium Oświaty. W momencie, kiedy do wojewody dociera informacja o podejrzeniu popełnienia czynu wypełniającego przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej, wojewoda kieruje daną sprawę do rzecznika komisji dyscyplinarnej, który prowadzi tzw. postępowanie wyjaśniające. Postępowanie wyjaśniające może trwać maksymalnie 3 miesiące i ma na celu zbadanie sprawy, przesłuchanie obwinionego nauczyciela, najważniejszych świadków, w tym dyrektora szkoły i zebranie dokumentacji dowodowej, która pozwala na przygotowanie wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego lub umarza sprawę. W ostatniej nowelizacji KN dodano też zapis, że jeśli nauczyciel, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające przebywa na zwolnieniu lekarskim czy innej nieobecności, co uniemożliwia złożenie wyjaśnień w sprawie, to bieg terminu postępowania wyjaśniającego ulega zawieszeniu do dnia ponownego stawiennictwa w pracy.
Kolejna zmiana dotyczy terminu przedawnienia odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wydłużony został z 3 do 5 miesięcy czas, kiedy postępowanie może być wszczęte od momentu powzięcia informacji o podejrzeniu popełnienia deliktu przez organ, przy którym działa komisja dyscyplinarna, oraz zmniejszony z 3 do 2 lat upływ czasu od popełnienia tego czynu. Warto tutaj zaznaczyć, że Kuratorium Oświaty i Urząd Wojewódzki funkcjonują w ramach tzw. administracji zespolonej. Oznacza to, że data przekazania informacji o podejrzeniu popełnienia deliktu dyscyplinarnego do właściwego Kuratorium Oświaty jest równoznaczna z przekazaniem tej informacji do wojewody, przy którym działa komisja dyscyplinarna czy do samej komisji. Co ważne, wspomniany wyżej bieg 5 miesięcznego terminu ulega zawieszeniu, jeśli nauczyciel, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające jest nieobecny w pracy i nie ma możliwości złożenia wyjaśnień w sprawie. W nowelizacji usunięto zapis art. 85o.7, który mówił o tym, że jeśli czyn narusza prawa i dobro dziecka, to postępowanie dyscyplinarne może być wszczęte także po upływie wskazanego terminu.
Postępowanie dyscyplinarne często wiąże się z kwestią zawieszenia nauczyciela w obowiązkach. W tej kwestii również dokonano korekty, w art. 85t.2. Wcześniejsze postanowienia nakładały na dyrektora obowiązek zawieszenia w pracy nauczyciela, przeciwko któremu wszczęto postępowanie karne lub złożono wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego dotyczącego czynu naruszającego prawa i dobro dziecka. Obecnie dodana jest uwaga, że jeśli dyrektor uzna, że zawieszenie nie jest celowe z uwagi na powagę i wiarygodność zarzutów, nie ma obowiązku podejmowania tego działania. Jest to rozwiązanie, które pozwala na uniknięcie zawieszenia nauczyciela w obowiązkach, jeśli ewentualne zarzuty są mało prawdopodobne lub wręcz nieprawdziwe.
Wśród gremiów sugerujących zmiany w Karcie Nauczyciela pojawiała się sugestia dotycząca zdefiniowania terminu dobro dziecka w odniesieniu do zakresu odpowiedzialności nauczyciela. Termin ten pojawia się w wielu aktach prawnych. Konstytucja RP (Dz. U. 1997.78.483 z dnia 1997.07.16 z późn. zm.) w art. 72 mówi wprost o ochronie dobra dziecka, wskazując, że każdy ma prawo żądać ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Ten sam artykuł mówi o prawie dziecka do opieki i ochrony ze strony władz publicznych oraz wysłuchania i uwzględnienia racji dziecka w sytuacjach, kiedy jest to możliwe. Ponadto, dobro dziecka to zwrot pojawiający się w Konwencji Praw Dziecka (1989.11.20), gdzie w art. 3 mówi się, że we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze nadrzędne jest najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. Dalej, w kolejnych zapisach wskazane są obowiązki państw-stron konwencji, których celem nadrzędnym jest takie podejmowanie czynności, aby dobro dziecka było celem najwyższym. Dobro dziecka, jako klauzula wskazane jest też w art. 107 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (Dz. U. 2020.1359 t.j. z dnia 2020.08.10), gdzie z uwagi na dobro dziecka określa się zasady wykonywania władzy rodzicielskiej. Uwzględniając tak szerokie spektrum możliwości i oceny sytuacji, jakie zawierają się w terminie ‘dobro dziecka’ należy pamiętać, że to zadaniem organu stosującego normę prawną jest dokonanie oceny konkretnej, indywidualnej sprawy i kierowanie się najlepszym interesem dziecka. Ocena ta nie jest uzależniona od konkretnego zestawu reguł, które mogłyby wskazywać, że dobrem dziecka jest zawsze takie, a nie inne rozwiązanie w danej sytuacji. Zadaniem organu jest obiektywna i przedmiotowa ocena zebranego materiału dowodowego, w tym zeznań świadków oraz okoliczności faktycznych. Po takiej analizie, wskazane jest dokonanie indywidualnego rozpoznania sprawy poprzez zważenie wszystkich racji, mając na uwadze najlepszy interes dziecka, które dobro zostało naruszone. Taką formę działania przyjęto w doktrynie i w orzecznictwie, na co wskazuje np. postanowienie SN z dnia 24 listopada 2016 roku (sygn. akt II CA 1/16) które wskazuje, że zdefiniowanie dobra dziecka zależy od konkretnych okoliczności faktycznych danej sytuacji i może oznaczać inny zakres dla każdego dziecka. Na pewno prawo do ochrony życia, zdrowia oraz innych działań, które powinny zapewnić właściwy rozwój dziecka, jego bezpieczeństwo, poczucie godności to tylko przykłady z zakresu, jaki wydaje się być niewyczerpany. Patrząc na codzienność szkolną, w zasadzie każde działanie nauczyciela dotyczy dobra dziecka, niezależnie od wieku ucznia. Dbaniem o dobro dziecka jest dbanie o jego bezpieczeństwo, o rozwijanie talentów, o wskazywanie mocnych stron i wiele innych czynników, które zamykają się w ramach obowiązków nauczyciela wskazanych w art. 6 KN. Tym samym, każda sytuacja, w której podmiotem jest uczeń doznający krzywdy i szkody, może być rozpatrywana, jako naruszająca dobro dziecka. Okoliczności sprawy będą wówczas stanowiły o zakresie, w jakim termin ‘dobro dziecka’ będzie zastosowany i na ile zebrana w sprawie dokumentacja dowodowa wykaże, że spełnione są przesłanki uchybienia godności zawodu lub obowiązków nauczyciela w świetle art. 6 KN.
Szczegółowe zależności i tryb postępowania dyscyplinarnego zostaną przedstawione w kolejnych rozważaniach.
Źródła: Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 Karta Nauczyciela (Dz. U. 2019.2215 t.j. z dnia 2019.11.15 oraz Dz. U. 2021.4 z dnia 2021.01.04)
Notka o autorce: Dorota Suchacz jest prawnikiem, filologiem angielskim oraz dyrektorką II LO im. dr W. Pniewskiego w Gdańsku, należy także do społeczności Microsoft Innovative Educator Expert. Ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, doradca metodyczny, coach i trener. Koordynator sieci dyrektorów województwa pomorskiego w Centrum Edukacji Nauczycieli, nauczyciel metodyk Sopockiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli. Autorka publikacji z zakresu prawa oświatowego i innowacyjnej edukacji (Edukacja Pomorska). Specjalizuje się w wykorzystaniu nowoczesnych technologii do wspomagania sprawnego zarządzania oświatą oraz zarządzaniu zmianą dla rozwoju i wzmacniania placówek edukacyjnych.