Sprawowanie nadzoru pedagogicznego odnosi się do działań zewnętrznych wobec szkół i placówek, prowadzonych przez organy do tego uprawnione oraz do działań wewnętrznych, prowadzonych przez dyrektora. Kompetencje do działań dla powyższych organów określony został w zapisach Ustawy Prawo Oświatowe (Dz.U. 2020.910 t. j. z późn. zm., w dalszej części zwanej Ustawą), a szczegółowe rozwiązania są wskazane w Rozporządzeniu MEN w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. 2020.1551 t. j., w dalszej części jako Rozporządzenie). W niniejszym opracowaniu skoncentrujemy się nad obowiązkami dyrektora, ze szczególnym uwzględnieniem okresu nauczania zdalnego.
Sprawowanie nadzoru pedagogicznego należy do ustawowych kompetencji dyrektora placówki oświatowej (art. 68 w/w ustawy Prawo Oświatowe), jednak szczegółowe wytyczne dotyczące całego procesu nadzoru pedagogicznego odnajdziemy w w/w Rozporządzeniu. §22 Rozporządzenia precyzuje jakie zadania stoją przed dyrektorem placówki oświatowej w odniesieniu do nadzoru pedagogicznego: przeprowadzenie ewaluacji wewnętrznej, kontrola przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej, wspomaganie nauczycieli w realizacji zadań i monitorowanie pracy placówki. Zakres zadań wynika z form sprawowania nadzoru pedagogicznego, wskazanych w §5 Rozporządzenia, czyli ewaluacji, kontroli, wspomagania i monitorowania. Poniżej przeanalizujemy zadania dyrektora w odniesieniu do form sprawowania nadzoru pedagogicznego.
Ewaluacja wewnętrzna to zadanie, którego celem jest diagnoza sytuacji w wybranym obszarze, wskazanie na ile poszczególne procesy zachodzące w placówce pozwalają spełniać założone cele oraz zdefiniowanie wniosków, które pozwolą ulepszyć jakość pracy danej placówki. Zakres ewaluacji wewnętrznej zależy od tego, co w danej placówce jest szczególnie istotne dla jej bieżącego funkcjonowania. Sposób w jaki w danej placówce podejmuje się decyzje o wyborze zakresu i przedmiotu ewaluacji wewnętrznej należy do decyzji dyrektora i jest ustaleniem wewnętrznym danej placówki. Jedynym wymaganiem formalnym jest wskazanie przez dyrektora zakresu, harmonogramu i przedmiotu ewaluacji wewnętrznej placówki w planie nadzoru pedagogicznego, przedstawianym radzie pedagogicznej na dany rok szkolny do 15 września. W przypadku trudności z ustaleniem takiego obszaru, pomocne w dokonaniu wyboru tematyki ewaluacji wewnętrznej może być Rozporządzenie MEN w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz. U. 2020.2198 t. j.), gdzie wyszczególnione są zakresy poszczególnych wymagań wynikających z zadań szkół i placówek w zakresie tworzenia optymalnych warunków realizacji działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej (art. 44 Ustawy Prawo Oświatowe). Zakresy zostały określony w odniesieniu do: przebiegu procesów kształcenia, wychowania i opieki; umożliwienia każdemu uczniowi rozwoju na miarę jego indywidualnych możliwości; podejmowaniu przez szkołę lub placówkę działań podnoszących jakość jej pracy; angażowaniu uczniów, rodziców i nauczycieli w działania szkoły lub placówki; współpracy ze środowiskiem lokalnym; uzyskiwaniu efektów kształcenia i wychowania; aktywności uczniów i ich rozwoju osiąganego adekwatnie do potrzeb i możliwości; doskonaleniu pracy szkoły lub placówki przy zaangażowaniu społeczności szkolnej i środowiska lokalnego.
Podejmując decyzję o wyborze zakresu i przedmiotu ewaluacji wewnętrznej warto zdiagnozować sytuację w placówce i przeprowadzić ewaluację w zakresie, który będzie wsparciem dla poprawy jakości pracy i rzeczywiście przyniesie konkretne efekty w placówce. Narzędzia, które można wykorzystać do przeprowadzenia badań w ewaluacji wewnętrznej to nie tylko ankiety, ale także rozmowy, obserwacje, analizy wyników egzaminów zewnętrznych, dane dotyczące losów absolwentów, wnioski ze spotkań z rodzicami, przedstawicielami środowiska lokalnego czy samorządem uczniowskim i wiele innych. W realizacji wszystkich zadań z zakresu nadzoru pedagogicznego, dyrektor współpracuje z nauczycielami (§22.3 Rozporządzenia). Tym samym, grono pedagogiczne uczestniczy w procesie m.in. ewaluacji wewnętrznej, wspomagając działania dyrektora. Nie jest to zadanie dodatkowe, ale wynika bezpośrednio z działalności statutowej placówki, w związku z powyższym jest realizowane przez nauczycieli w ramach czasu pracy określonego w art. 42.2 ustawy Karta Nauczyciela (Dz. U. 2019.2215 z późn. zm.).
W zakresie kontroli przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa w okresie nauczania zdalnego, warto zwrócić uwagę na zakres wiedzy dotyczący znajomości zasad oceniania obowiązujących w placówce oraz tego, czemu ocenianie służy. Często w wewnątrzszkolnych ustaleniach pojawiają się bardzo precyzyjne zasady dotyczące np. ilości stopni z poszczególnych przedmiotów w zależności od ilości godzin lekcyjnych z danego przedmiotu. Takie rozwiązanie w dobie nauczania zdalnego może być dużym utrudnieniem. Warto rozważyć czy rzeczywiście ilość ocen jest istotna – czy może warto skoncentrować się na informacji zwrotnej dla ucznia i docenieniu mocnych stron jakie powinien rozwijać. Przepisy nie przewidują ilości ocen cząstkowych, jakie muszą się pojawić aby uczeń uzyskał ocenę klasyfikacyjną. Kolejnym aspektem, na który warto zwrócić uwagę jest realizacja obowiązków nauczyciela wskazanych w art. 6 KN, które korelują z obszarami wymagań, do jakich zobowiązane są placówki oświatowe, omówione powyżej. Ponadto, w dobie nauczania zdalnego istotnym jest aspekt ochrony danych osobowych i dokumentacja szkolna.
Warto uczulić nauczycieli, że wszelkie dane uczniów, jakie gromadzą na prywatnym sprzęcie komputerowym powinny być w odpowiedni sposób zabezpieczone przed niepowołanym dostępem osób trzecich, w tym domowników zamieszkujących we wspólnym gospodarstwie domowym i korzystających ze wspólnego sprzętu. Zapis tematu w dzienniku to przyjęta forma potwierdzenia przez nauczyciela odbytych zajęć dydaktycznych, a więc także może podlegać kontroli. Systematyczne uzupełnianie dokumentacji w zakresie prowadzonych zajęć lekcyjnych to bardzo ważny element nie tylko kontroli, ale też monitorowania realizacji podstawy programowej i udziału uczniów w lekcjach. Wskazane powyżej działania, to jedynie przykłady, ponieważ zakres kontroli prowadzonych przez dyrektora w danej placówce może dotyczyć różnych działań i zależeć będzie od jej specyfiki oraz od tego, co w sytuacji bieżącej stanowi priorytet.
Wspomaganie nauczycieli w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego, to zadanie, na które zgodnie z zapisem §22 ust. 3 składa się: diagnoza pracy placówki, planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie nauczycieli do doskonalenia zawodowego oraz prowadzenie działań rozwojowych, w szczególności szkoleń i rad pedagogicznych. W dobie nauczania zdalnego to zadanie, które zasługuje na szczególną uwagę. Zmiana trybu pracy ze stacjonarnego na zdalny wywołała wiele frustracji, niepokoju, a nawet lęku. Stosowanie technologii w nauczaniu nie jest niczym nowym i od wielu lat jest stałym elementem funkcjonowania każdej placówki oświatowej. Jednak przeniesienie całego procesu nauczania do sieci, to wyzwanie, które dla wielu nauczycieli było bardzo trudne do zrealizowania. Mimo wyzwań, funkcjonujemy w wirtualnym świecie na tyle, na ile to możliwe – jednak rolą dyrektora jest ustawiczne wspieranie grona pedagogicznego w tym zakresie. Form wsparcia może być wiele, a ich skuteczność zależy od specyfiki danej placówki: promowanie rozwiązań, które okazały się słuszne w formie wymiany dobrych praktyk, np. wymiana informacji czy wzajemne szkolenia w ramach zespołów przedmiotowych; dzielenie się wiedzą z nauczycielami, którzy są w trakcie realizacji planu awansu zawodowego; proponowanie wdrożenia innowacji uwzględniających zdalne nauczanie z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość; promowanie pozyskiwania nowych doświadczeń w ramach współpracy z nauczycielami z innych szkół (np. grupy przedmiotowe w serwisach społecznościowych); wykorzystanie oferty darmowych aplikacji do aktywizacji uczniów oraz skorzystanie ze szkoleń oferowanych przez nauczycieli w Internecie; uwzględnienie w pracy dostępu do zasobów multimedialnych wielu instytucji kultury, bibliotek i muzeów z całego świata; zapewnienie narzędzi i sprzętu, które pozwolą nauczycielom na realizowanie zadań dydaktycznych.
Organizując spotkania rad pedagogicznych należy pamiętać o wcześniejszym powiadomieniu o terminie spotkania oraz wskazaniu zakresu porządku obrad. Warto też uwzględnić czas trwania spotkania i przestrzegać określonej długości obrad. Izolacja utrudnia kontakty bezpośrednie w ramach rady pedagogicznej, stąd rozwiązaniem wspomagającym i wspierającym pracę nauczycieli może być wirtualny pokój nauczycielski, gdzie przy filiżance herbaty czy kawy można spotkać się online i porozmawiać o tym, co dla nas ważne w danym momencie. Cennym wsparciem będzie ustalenie harmonogramu dyżurów stacjonarnych dyrektora oraz obecność online o określonej porze, aby bez konieczności umawiania konkretnego spotkania można zapytać o ważne dla nas sprawy czy po prostu porozmawiać.
Monitorowanie pracy placówki to zadanie obejmujące różnorakie aspekty codziennych działań. Sposób monitorowania i wybór obszaru, który będzie monitorowany w danym roku szkolnym jest autonomiczną decyzją dyrektora, którą jednak warto podjąć po przeanalizowaniu diagnozy sytuacji bieżącej z zespołem kierowniczym czy zespołem nauczycieli współpracującym np. przy ewaluacji wewnętrznej. Uzyskanie szerszej perspektywy na dziedziny, których monitorowanie może być szczególnie ważne nie tylko ułatwi nasze działania, ale też uwiarygodni i zakotwiczy proces w realiach placówki. W bieżącej sytuacji warto odnieść się do możliwości, jakie daje Rozporządzenie MEN z dnia 20 marca 2020 w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. 2020.493 z późn. zm.). W §1 w/w Rozporządzenia wskazane są zadania, do jakich zobowiązany jest dyrektor. Wśród tych obowiązków, pojawia się możliwość dokonania modyfikacji w zakresie zestawu programów nauczania oraz realizowanych treści. Wdrożenie ewentualnych zmian odbywa się oczywiście w porozumieniu z radą pedagogiczną. Kolejnym aspektem, na który należy zwrócić uwagę przy monitorowaniu to dostępność do sprzętu i narzędzi przy prowadzeniu nauczania zdalnego przez nauczycieli oraz korzystaniu z nauczania przez uczniów.
Ważnym narzędziem w monitorowaniu jest też obserwacja zajęć lekcyjnych, w tym prowadzonych z wykorzystaniem metod i środków nauczania na odległość. Zasady, harmonogram i cele obserwacji określane są przez dyrektora w planie nadzoru pedagogicznego. Dyrektor nie ma obowiązku uprzedzania nauczyciela o swojej obecności podczas lekcji, w tym lekcji zdalnej, jednak dla zapewnienia właściwych relacji wydaje się ważnym, aby realizacja obserwacji zajęć wynikała z wcześniej ustalonego harmonogramu. Dyrektor może obserwować całą lekcję lub jej fragment. Wówczas należy uprzedzić nauczyciela o tym, że obserwacja będzie trwała np. tylko kwadrans. Nagłe opuszczenie lekcji przez dyrektora mogłoby skutkować dodatkowym stresem dla nauczyciela i uczniów uczestniczących w zajęciach. Kolejnym istotnym działaniem jest uwzględnienie specyfiki zdalnego nauczania w odniesieniu do celów obserwacji lekcji. Dyrektor powinien mieć na uwadze, że nie można odnosić się do lekcji zdalnej tak, jak do lekcji prowadzonej stacjonarnie 1:1. Stąd też np. cel obserwacji jako wzmacnianie kompetencji miękkich u uczniów może być trudnych do osiągnięcia, ale rozwijanie kreatywności, korzystanie z różnorodnych źródeł informacji czy wykorzystanie kompetencji cyfrowych będzie o wiele bardziej adekwatne do obecnej sytuacji. Podczas obserwacji warto zwrócić uwagę na realizację zaleceń wynikających z §1 w/w Rozporządzenia (Dz. U. 2020.493 z późn. zm.), jak np. czy nauczyciel uwzględnia potrzebę dostosowania przebiegu lekcji do możliwości psychofizycznych uczniów, na ile zróżnicowany jest przebieg lekcji, czy nauczyciel łączy proces kształcenia z monitorem ekranowym i bez, w jaki sposób monitorowane są postępy uczniów, jak weryfikowana jest wiedza i umiejętności oraz czy modyfikowany jest zakres treści nauczania. Zapewne trudne będzie zaobserwowanie wszystkich ważnych aspektów podczas jednej obserwacji, stąd warto zdecydować o tym, co stanowić będzie nasz priorytet podczas danej obserwacji lekcji.
Omówienie odbytej obserwacji to kolejny element, o jakim dobrze jest pamiętać. Dobra praktyka pokazuje, że bardzo ważne jest wskazanie mocnych stron w pracy nauczyciela, zauważenie ciekawych czy nowatorskich rozwiązań i zwrócenie uwagi na kierunek, w jakim należy podążać w dalszej pracy. Szczególną troską powinni być objęci nauczyciele odbywający staż na kolejny stopień awansu zawodowego. Informacja zwrotna od dyrektora po przeprowadzonej obserwacji to ważny element doskonalenia warsztatu pracy i realizacji planu awansu zawodowego. Okres wiosenny to czas przygotowania do planowania pracy na kolejny rok szkolny, to czas ruchu kadrowego i pracy nad arkuszem organizacyjnym. W tym okresie szczególnie istotne wydaje się omówienie planów co do przydziału godzin i zadań dla grona pedagogicznego poświęcając przynajmniej kwadrans na rozmowę z każdym z nauczycieli. Takie wspierające działanie pozwoli na zmniejszenie stresu, niepewności i frustracji jakie wiążą się z niepewną przyszłością w nowym roku szkolnym.
Techniczne aspekty tego, w jaki dyrektor szkoły przygotowuje plan czy sprawozdanie z nadzoru pedagogicznego nie zostały sprecyzowane w przepisach oświatowych. Nie ma wzoru jednego obowiązującego dokumentu. Dzięki temu, dyrektor ma dużą dowolność w tym jaki kształt ma plan nadzoru pedagogicznego, jakie zastosuje narzędzia do ewaluacji wewnętrznej, jakie przyjmie formy monitorowania pracy szkoły czy w jaki sposób będzie wspomagał pracę grona pedagogicznego. Warto pamiętać, że jest to plan, którego realizacja zależy od wielu czynników i nie na wszystkie mamy wpływ. Szkolna rzeczywistość bywa bardzo różna i nie zawsze jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkie możliwe trudności czy zapobiec ewentualnym niepowodzeniom. Takie rozwiązanie pozwala na sprowadzenie nadzoru pedagogicznego do rzeczywistości panującej w danej placówce oraz wykorzystanie wniosków z nadzoru pedagogicznego do autentycznego doskonalenia pracy szkoły lub placówki. Należy mieć na uwadze, że sprawozdanie z realizacji planu nadzoru pedagogicznego powinno być dokumentem odnoszącym się do planu nadzoru pedagogicznego, oceniać jego realizację i zawierać wnioski do pracy na kolejny rok szkolny. Ustalenie sposobu w jaki wykorzystane będą wnioski z nadzoru pedagogicznego w pracy placówki na kolejny rok szkolny, należy do uprawnień rady pedagogicznej, która podejmuje w tym celu stosowną uchwałę (art. 70 Ustawy Prawo Oświatowe).
Notka o autorce: Dorota Suchacz jest prawnikiem, filologiem angielskim oraz dyrektorką II LO im. dr W. Pniewskiego w Gdańsku, należy także do społeczności Microsoft Innovative Educator Expert. Ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli, doradca metodyczny, coach i trener. Koordynator sieci dyrektorów województwa pomorskiego w Centrum Edukacji Nauczycieli, nauczyciel metodyk Sopockiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli. Autorka publikacji z zakresu prawa oświatowego i innowacyjnej edukacji (Edukacja Pomorska). Specjalizuje się w wykorzystaniu nowoczesnych technologii do wspomagania sprawnego zarządzania oświatą oraz zarządzaniu zmianą dla rozwoju i wzmacniania placówek edukacyjnych.