Przyzwyczajenia organizatorów konkursów dla młodzieży szkolnej prowokują do dzielenia wiedzy na dyscypliny. Szkolne konkursy dzielą się na „przedmiotowe” i „tematyczne”. Istnieją też jednak konkursy, które wyłamując się z „obowiązującego” schematu – mogą być źródłem narzędzi wzbogacających warsztat świadomego swoich celów nauczyciela oraz prowokować nastolatków do samodzielnego odkrywania radości z myślenia. Współczesny świat stawia przed szkołą nowe wyzwania. Nie dzielenie wiedzy na szczegółowe dziedziny, ale interdyscyplinarność, elastyczność i twórcze działanie/myślenie są podstawą nowoczesnej edukacji opartej na zdobyczach neuronauk.
Lekcje twórczego myślenia ze Złotą Żabą to, zgodnie z podtytułem: Zbiór zadań konkursowych z języka polskiego i matematyki z rozwiązaniami[1]. Książka ukazała się w kwietniu 2018 r. w Poznaniu i Swarzędzu nakładem Fundacji Edukacji Społecznej EKOS[2].
Beata Gromadzka[3] i Marcin Bartkowiak[4], redaktorzy tego innowacyjnego zbioru zadań, który łączy w jednym opracowaniu dziedziny tak pozornie odległe, wychodzą z psychologicznie uzasadnionego stanowiska: warto bawić się wiedzą. Zawarte w zbiorze zadania mają więc dostarczyć dobrej zabawy, ponieważ poczucie humoru, swoboda i brak erudycyjnych barier to klimat sprzyjający rozwijaniu myślenia uczniów. Z tego powodu w zbiorze jest wiele zagadek i zabaw, a teksty zadań przybierają żartobliwy charakter.
Zamiar redaktorów tomu pozostaje jednak poważny. Autorzy zadań Złotej Żaby tworzyli je w oparciu o badania neurofizjologiczne, psychologiczne i pedagogiczne oraz w przekonaniu, że działania twórcze i aktywność w dążeniu do wiedzy są niezwykle ważne we współczesnej edukacji. Myślenie twórcze jako rodzaj myślenia charakteryzujący się poszukiwaniem nieschematycznych rozwiązań oraz krytycznym oglądem świata nie jest zależne od przedmiotu, ale też można rozwijać te zdolności na lekcjach języka polskiego i matematyki w szczególny sposób. Zadania prowokują do dociekliwości i wymagają koncentracji, ponieważ takie podejście często ułatwia znalezienie rozwiązania pozornie trudnego problemu. Są ułożone w taki sposób, by nie dało się do nich zastosować schematów, ale drogą do rozwiązania jest często myślenie dywergencyjne.
Redaktorzy zbioru jednoznacznie opowiadają się za uczeniem interdyscyplinarnym. Krytycznie odnoszą się do dzielenia w polskiej szkole wiedzy na ścisłe dziedziny, co dzieje się mimo wysiłku psychologów, pedagogów i dydaktyków domagających się, by uwzględnić na każdym etapie edukacji rozwijanie ponadprzedmiotowej twórczej aktywności. W oficjalnym dyskursie oświatowym – piszą - widoczne jest uprzywilejowanie nauk ścisłych i przeciwstawianie ich humanistyce, a przecież nie ma kolizji między dziedzinami ścisłymi i humanistycznymi, obie wyrastają z jednego pnia, którym jest umiejętność interpretacji rzeczywistości i jej transformacji, czyli twórcze myślenie. Rozważania nad konfliktem między naukami ścisłymi a humanistycznymi były tematem głośnych książek z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Charlesa Percy Snowa Dwie kultury i Johna Brockmana Trzecia kultura). Współcześnie konflikt między tymi naukami nie jest tak widoczny, ponieważ ich granice mocno zbliżyły się do siebie, a to, co najcenniejsze, powstaje właśnie na obrzeżach dziedzin, w procesie przenikania się myślenia ścisłego z doświadczeniem, spontanicznością i sądami wartościującymi. Tak piszą o tym zjawisku dwaj polscy naukowcy Michał Heller (filozof, teolog, fizyk kosmolog) i Stanisław Krajewski (matematyk i filozof) w przedmowie do swojej książki, przewrotnie zatytułowanej Czy fizyka i matematyka to nauki humanistyczne?: Ludzki umysł to bardzo złożony instrument. Potrafi myśleć ściśle, ale jego myślenie jest zanurzone w świecie emocji, skomplikowanych doświadczeń siebie i otaczającego świata. To wszystko jest tak ściśle ze sobą połączone, że na co dzień posługujemy się mieszaniną odczuć, instynktownych reakcji i fragmentów ścisłego myślenia[5].
W myśleniu twórczym, którego rozwijaniu służyć mają zadania Złotej Żaby, istotną rolę odgrywa wyobraźnia. Postawa organizatorów wielkopolskiego konkursu zawiera się w konstatacji: Zdolność dostrzegania nowych zagadnień, swoista wrażliwość na problemy, otwartość na zmianę czy zdolność do koncentracji na zadaniu to umiejętności ważne nie tylko dla artysty, ale także dla inżyniera i lekarza. Młody człowiek, niezależnie od tego, kim będzie w przyszłości, powinien przebywać w środowisku, które zapewni mu harmonijne rozwijanie myślenia i wyobraźni. Ta ostatnia, jak wiadomo, nie znosi ograniczeń. To dlatego tworzenie podziałów nauka a sztuka, kultura humanistyczna a nauki ścisłe jest sztucznym stawianiem barier, mamy bowiem do czynienia z ogólnoludzką kulturą, która w różny sposób i rozmaitymi językami mówi o tym samym, o ludzkim doświadczaniu i przeżywaniu świata oraz o próbach jego rozumienia.
Stworzenie środowiska sprzyjającego uczeniu się - czytamy we Wstępie - jest najważniejszym zadaniem edukacji. Nauczyciele, niezależnie od uczonego przedmiotu, dbają, by nauka przebiegała z uwzględnieniem wspomagających ten proces czynników. Wiedzy o tych czynnikach dostarczają między innymi badania nad umysłem. Od co najmniej dwóch dziesięcioleci prace nad funkcjonowaniem mózgu rozwijają się niezwykle dynamicznie. Przedstawiciele neuronauk: neurobiolodzy i neurofizjolodzy krok po kroku odkrywają tajemnice ludzkiego umysłu. Badania nad pamięcią, spostrzeganiem, neuronalnym podłożem emocji znalazły się także wśród zainteresowań dydaktyków. Neurodydaktyka zajmuje się wypracowywaniem nowych rozwiązań edukacyjnych, które opierają się na zdolności mózgu do adaptacji w zmieniających się warunkach, czyli po prostu na procesie uczenia się.
Neurodydaktycy proponują takie przemodelowanie procesu kształcenia, by jego ośrodkiem stało się głębokie przetwarzanie informacji, bo nie do zapamiętywania informacji, ale właśnie do konstruowania reguł i rozwiązywania przy ich pomocy problemów powołany jest w szczególny sposób ludzki umysł. Drogą do tego celu jest tworzenie bogatego środowiska edukacyjnego. Wśród czynników korzystnych dla procesu uczenia się mózgu badacze wymieniają przede wszystkim: aktywność, koncentrację na zadaniu, zaangażowanie i motywację. Są to znane i wykorzystywane przez nauczycieli w praktyce lekcyjnej komponenty skutecznego procesu uczenia się. Badania nad mózgiem potwierdziły tylko ich skuteczność. (…) Zdobywanie wiedzy na podstawie samodzielnego jej konstruowania daje gwarancję – przekonują redaktorzy tomu - największej trwałości i przydatności. Jednocześnie jest to przygotowanie do życia, w którym innowacyjność i twórczość są warunkami rozwoju. Oby ten punkt widzenia stawał się powszechny w polskiej szkole!
Notka o autorze: Wojciech Pogasz jest prawnikiem, pracownikiem Fundacji Edukacji Społecznej EKOS zaangażowanym m. in. w organizację konkursów "Złota Żaba”.
Przypisy:
[1] „Złota Żaba” to przeprowadzany od 1991 roku konkurs dla uczniów w wieku 11-15 lat, którego organizatorem jest swarzędzka fundacja. W ciągu 25 lat w tych popularnych w Wielkopolsce konkursach wzięło udział 262 795 uczestników. Bliższe informacje: zlotazaba.pl.
[2] Książkę można kupić bezpośrednio u wydawcy w ramach sprzedaży wysyłkowej, wysyłając prośbę o przesłanie warunków zakupu pod adresem Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript..
[3] Prof. UAM dr hab. Beata Gromadzka – pracownik Zakładu Dydaktyki Literatury i Języka Polskiego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, prowadzi lekcje języka polskiego w I Liceum Ogólnokształcącym w Swarzędzu.
[4] Dr Marcin Bartkowiak, Katedra Matematyki Stosowanej Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, prowadzi lekcje matematyki w I Liceum Ogólnokształcącym w Swarzędzu.
[5] M. Heller, S. Krajewski, Czy fizyka i matematyka to nauki humanistyczne?, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2014, ISBN 9788378860785.