Samodzielność uczniów nie nastąpi, jeśli o nią nie zadbamy. Rozwijanie tej umiejętności u uczniów wymaga intencjonalności i planowania; nie stanie się to tylko dlatego, że dorośli „chcą”, aby tak się stało.
Przedstawiam kilka wskazówek, jak pracować nad samodzielności i odpowiedzialnością uczniów:
1. Pracuj nad swoją samodzielnością
2. Informuj uczniów o oczekiwaniach w stosunku do nich
3. Nie spiesz się
4. Dbaj o samodzielną refleksję ucznia
5. Namawiaj uczniów, aby stawiali sobie własne cele
6. Rozmawiaj z uczniami o samodzielności
7. Umożliwia uczniom samodzielne dochodzenie do rozwiązania
8. Bądź facylitatorem na swoich lekcjach
1. Praktykuj, co głosisz
Jeśli chcemy mieć samodzielnych uczniów, sami musimy być samodzielnymi nauczycielami. Uczniowie nas obserwują i nas naśladują. Co to znaczy, że nauczyciel jest samodzielny? Łatwiej zobaczyć niesamodzielność. Jest ona widoczna, gdy nauczyciel ścisłe stosuje podręcznik, nie próbuje nowych metod nauczania, stosuje stale metodę podawczą, nie rozwija się itp.
Uczniowie są zawsze bardziej chętni do zrobienia czegoś, jeśli widzą, że nauczyciel też to robi. Na przykład z pewnością nie będą szanować nauczyciela, który ich nie szanuje, nie będą podejmować wyzwań, jeśli ich nauczyciel cały czas się poddaje, nie będą wierzyć w siebie, jeśli nauczyciel w siebie nie wierzy itd.
Przykład idzie również z obserwacji współpracy nauczycieli, jeśli nauczyciele nie współpracują ze sobą w nauczaniu, to uczniowie też słabo będą pracować w grupach.
Ta wskazówka wymaga od nauczyciela pracy nad sobą samym. Czasami wbrew systemowi, co wymaga odwagi.
2. Znane oczekiwania
Przedstawianie uczniom jasnych oczekiwań w stosunku do nich. Czyli podawanie celów i kryteriów sukcesu, oraz zasad zachowania się. Wtedy uczniowie wiedzą, czego się od nich oczekuje i łatwiej te oczekiwania spełniają. Jeśli znają oczekiwania, to mogą samodzielnie dążyć do ich spełnienia.
Nie wystarczy podać oczekiwania w formie regulaminu, oczekiwania powinny być zaakceptowane przez uczniów. Moim zadaniem reguły zachowania powinny być aktualizowane w każdym roku szkolnym, tak aby mogły być postrzegane jako stworzone i zaakceptowane przez uczniów.
3. PPP – powoli, podlewać, pomagać
Nie można oczekiwać natychmiastowego sukcesu w dziedzinie samodzielności. Do samodzielności uczniów trzeba dochodzić stopniowo, zakładać cząstkowe cele i sprawdzać, na ile zostały spełnione. Zawęzić zakres i pracować nad wybranymi aspektami samodzielności.
Jeśli uda się wprowadzić choć pewien zakres samodzielności uczniów, to warto świętować sukces – docenić uczniów za ich osiągniecia.
Można ustalać cząstkowe cele razem z uczniami i określać – po czym poznamy, że mamy większą samodzielność? Wtedy dążenie do samodzielności staje się wspólnym celem uczniów i nauczyciela. Takim cząstkowym celem może być na przykład opanowywanie umiejętności czytania ze zrozumieniem. Można wtedy wspólnie analizować, co pomaga, a co przeszkadza w czytaniu tekstu.
Droga do samodzielności nigdy się nie kończy. Ważne, aby uczniowie widzieli, ze nauczyciel daje im autonomie i możliwość samodzielnego działania.
4. Refleksja
Samodzielność jest ściśle związana z samodzielną refleksją uczniów. Trzeba znaleźć czas na refleksję, podsumowanie przez ucznia tego czego i jak się uczy. Przeznaczenie czasu na refleksję, to nie jest czas stracony, to jest budowanie samodzielności ucznia w jego procesie uczenia się. Bez refleksji nie ma samodzielności. Aby refleksja „działała” na rzecz samodzielności musi być refleksją ucznia, a nie np. nauczyciela. Trzeb pamiętać, aby nie była oceniana, gdyż ocenianie ją zabija.
5. Uczniowie samodzielnie stawiają sobie cele
Jeśli tylko zauważymy, że to jest możliwe, to jesteśmy już na drodze do samodzielności. W pracy nad samodzielnością celów może pomoc – wybór. Jeśli uczeń może wybrać dla siebie zadanie, wyzwanie, to staje się ono jego własnym celem.
Z czasem uczniowie sami mogą stawiać sobie cele. Może to być np. zrobię podczas sprawdzianu co najmniej 3 zadania dobrze albo popełnię co najwyżej dwa błędy itp. Ważne jest, aby uczniowie nie winili się za brak sukcesu, aby wiedzieli, że mogą próbować dalej. Popełnianie błędów jest nieodłącznym elementem uczenia się, a w szkole uczeń się uczy!
6. Rozmawiać z uczniami o samodzielności
Samodzielność uczniowska powinna być celem uczniów i nauczyciela. Warto o niej z uczniami rozmawiać, pytać ich – co im pomaga, a co przeszkadza się uczyć. Brać to pod uwagę i dostosowywać metody nauczania.
Ważne jest, aby słuchać uczniów i doceniać ich odwagę informowania o własnych odczuciach. Trzeba pozyskiwać od uczniów informację i dostosowywać do niej swoje nauczanie,
7. Samodzielne uczenie się
Praktyczne umożliwianie uczniom samodzielności polega na pozwoleniu im na własne myślenie, samodzielne rozwiązywanie problemów, próbowanie itp.
Brzmi prosto, ale jest trudne w praktyce. Nauczyciel jest obciążony realizacją programu, spieszy się, woli przekazać uczniom prawidłową procedurę, szkoda mu czasu na samodzielne, często mało efektywne dochodzenie ucznia do rozwiązania. Jednak, jeśli to się uda, to wiedza w ten sposób osiągnięta, zostaje na dłużej w pamięci ucznia i może być wykorzystywana w innych kontekstach.
8. Facylitacja zamiast nauczania
Najwyższym poziomem dawania uczniom samodzielności jest umożliwienie uczniom prowadzenie własnego procesu uczenia się. Można do tego doprowadzić, jeśli nauczyciel ograniczy swoją rolę do facylitacji. Czyli odda kierowanie procesem w ręce uczniów, ale jednocześnie będąc lekcji stale obecnym i pomocnym uczniom.
O samodzielności uczniów mówi piąta strategia oceniania kształtującego: Wspomaganie uczniów, by stali się autorami procesu swojego uczenia się.
Jeśli robimy postępy na tej drodze i uczniowie czują się bardziej samodzielni i odpowiedzialni, to zaczynają wierzyć, że mogą być bardziej samodzielni i odpowiedzialni, co prowadzi do tego, że zachowują się bardziej odpowiedzialnie. A kiedy odniosą sukces, czują się jeszcze bardziej odpowiedzialni.
Notka o autorce: Danuta Sterna jest byłą nauczycielką matematyki i dyrektorką szkoły, ekspertką merytoryczna w programie Szkoła Ucząca Się (SUS), prowadzonym przez CEO i PAFW. Autorka książek i publikacji dla nauczycieli, propaguje ocenianie kształtujące w polskich szkołach, prowadzi też swoją stronę: www.oknauczanie.pl. Niniejszy artykuł ukazał się w partnerskiej platformie Edunews.pl www.osswiata.pl. Inspiracja artykułem Seth Brown i Thomasa Feller z ASCD.org.
