Przeciętne kompetencje dorosłych Polaków

Kompetencje mierzone w PIAAC są niezbędne do funkcjonowania we współczesnym świecie oraz nabywania nowej wiedzy i nowych umiejętności. PIAAC dostarcza również informacji m.in. o związku pomiędzy kompetencjami, wykształceniem i sytuacją na rynku pracy. Dane uzyskane w badaniu pozwalają na ocenę jakości zasobów kapitału ludzkiego, a na tej podstawie także ocenę potencjału gospodarczego, spójności społecznej oraz identyfikację grup narażonych na ryzyko wykluczenia społecznego ze względu na niski poziom umiejętności.

Polacy na tle innych narodowości

Japończycy, Finowie i Holendrzy osiągnęli najwyższe średnie wyniki zarówno w zakresie kompetencji rozumienia tekstu, jak i w rozumowaniu matematycznym. Powyżej średniej krajów OECD w obu dziedzinach plasują się też mieszkańcy Szwecji, Norwegii, Estonii i Belgii. Włosi i Hiszpanie uzyskali najsłabsze wyniki w obu omawianych dziedzinach (Wykres 1).

Poziom umiejętności Polaków w wieku 16-65 lat jest niższy niż przeciętny poziom umiejętności mieszkańców krajów OECD, które wzięły udział w badaniu. Wynik Polski w dziedzinie rozumienia tekstu dzieli od średniej OECD 6 punktów (267 pkt. wobec 273 pkt.), a w dziedzinie rozumowania matematycznego – 9 punktów (260 pkt. wobec 269 pkt.). Gorszy wynik w zakresie rozumienia tekstu uzyskały Włochy i Hiszpania, podczas gdy wynik Irlandii jest zbliżony do polskiego. Natomiast przeciętny poziom rozumowania matematycznego Polaków jest porównywalny do wyniku Wielkiej Brytanii i jest lepszy niż wyniki Irlandii, Stanów Zjednoczonych, Włoch i Hiszpanii.

Wykres 1. Wyniki PIAAC osób w wieku 16-65 lat w 23 krajach. Kolorem jasnopomarańczowym oznaczono kraje, których wyniki nie różnią się istotnie statystycznie od wyników Polski.

Zmiana kompetencji Polaków 1994-2011

PIAAC nie jest pierwszym międzynarodowym badaniem mierzącym kompetencje osób dorosłych. Pierwszym było badanie IALS (ang. International Adult Literacy Survey), przeprowadzone w latach 1994-1998. Polska wzięła udział w pierwszej rundzie tego badania w 1994 r. Wówczas nasze wyniki uplasowały się na końcu listy. Przeciętnie gorsze wyniki mieli jedynie badani w Chile i Portugalii. 

Przyjęta metoda badania pozwala na porównanie wyników PIAAC i IALS w zakresie rozumienia tekstu. W przypadku OECD średnia wyników pozostała praktycznie na tym samym poziomie. Natomiast Polska odnotowała największą poprawę spośród wszystkich krajów: w ciągu 17 lat nastąpił wyraźny wzrost poziomu kompetencji Polaków w zakresie rozumienia tekstu (o 35 punktów). O ile w 1994 r. ponad 40% osób dorosłych w wieku 16-65 lat posiadało bardzo niski poziom umiejętności rozumienia tekstu, to w 2011 r. odsetek ten spadł do 19%. Jednocześnie trzykrotnie więcej osób charakteryzuje się obecnie wysokim poziomem umiejętności (3% w IALS wobec 10% w PIAAC).

W efekcie, chociaż wyniki Polski w obydwu badaniach znajdują się poniżej średniej międzynarodowej, to dystans Polski do średniej OECD wyraźnie zmalał (z 42 punktów do 6).

Wykres 2. Wyniki badań IALS i PIAAC w 15 krajach

Największa poprawa wyników rozumienia tekstu w Polsce nastąpiła w grupie wieku 55-65-latków (o 56 punktów wobec 27-punktowej poprawy dla grupy wieku 16-24 lat) i jednocześnie to w tej grupie nastąpił najwyraźniejszy spadek odsetka osób na poziomie 1 lub niższym. Jest to prawdopodobnie związane ze zmianą wzorca aktywności zawodowej i zmniejszania się odsetków emerytów, rencistów bądź zatrudnionych w sektorach gospodarki wymagających niższych kwalifikacji, tj. grup osiągających przeciętnie niższe wyniki. Na poprawę polskich wyników wpłynęły także zmiany cywilizacyjne, w tym lepsze dostosowanie się do realiów społeczno-gospodarczych, w którym obecnie żyjemy. Warto podkreślić, że wyniki osób starszych uległy poprawie średnio we wszystkich krajach OECD.

Wykres 3. Rozkład umiejętności rozumienia tekstu w Polsce w PIAAC i w IALS wg grup wieku

Poprawa wyników rozumienia tekstu w Polsce jest tym bardziej znacząca, że w niektórych krajach średnie wyniki osób dorosłych PIAAC okazały się gorsze niż wyniki IALS. Są to Szwecja, Dania, Norwegia, Niemcy oraz w mniejszym stopniu Kanada, Czechy i Stany Zjednoczone.

Co wpływa na nasze kompetencje?

W Polsce blisko 15% osób dorosłych posiada niski poziom zarówno umiejętności rozumienia tekstu, jak i rozumowania matematycznego, a kolejne 13% – jednej z tych dziedzin. Prawie wszystkie te osoby posiadają niski poziom umiejętności wykorzystywania TIK lub w ogóle ich nie posiadają. Jednocześnie 14% dorosłych Polaków osiąga bardzo wysokie wyniki w przynajmniej jednej z badanych dziedzin umiejętności. Badacze sprawdzili więc, które grupy wypadają wyraźnie lepiej i wyraźnie gorzej na tle całej populacji dorosłych.

Przeciętny poziom umiejętności jest niższy wśród osób starszych. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, spadek poziomu badanych kompetencji obserwujemy od około 30 roku życia. Polaków w wieku 16-24 i 55-65 lat dzielą 32 punkty w rozumieniu tekstu i 25 punktów w rozumowaniu matematycznym.

Inny jest rozkład umiejętności rozumowania matematycznego w Polsce – grupa wieku 20-34 lat ma lepsze wyniki niż 16-19-latkowie. Pogarszanie się tych umiejętności rozpoczyna się wśród osób około 35. roku życia, tj. później niż w przypadku rozumienia tekstu. W przypadku rozumowania matematycznego najmłodsi (w wieku 16-19 lat) oraz najstarsi (w wieku 60-65 lat) badani mają wyniki na poziomie średniej OECD.

Kształtowanie się poziomu kompetencji kobiet i mężczyzn wyróżnia nasz kraj na tle międzynarodowym. W Polsce kobiety wypadają lepiej od mężczyzn w rozumieniu tekstu, w krajach OECD różnice są albo nieistotne statystycznie albo na korzyść mężczyzn. W przypadku umiejętności matematycznych w Polsce nie widać różnic między kobietami i mężczyznami, podczas gdy w pozostałych krajach mężczyźni mają lepsze wyniki średnio o 12 punktów. Różnice w wynikach ze względu na płeć nie zmieniają się znacząco z wiekiem.

Zależność umiejętności i wykształcenia jest bardzo silna. Osoby z wykształceniem wyższym w Polsce mają najlepsze wyniki, które są zbliżone do przeciętnych wyników obserwowanych w krajach OECD. W Polsce różnica między przeciętnymi wynikami osób z wykształceniem wyższym a osób z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym wynosi 70 punktów w rozumieniu tekstu i 74 punkty w rozumowaniu matematycznym. Wyraźnie niższe niż przeciętnie w OECD są wyniki osób z wykształceniem średnim i zasadniczym zawodowym. Jest to tym bardziej niepokojące, że są to dość liczne grupy – wykształcenie zasadnicze zawodowe i średnie posiada 56% osób w wieku 25-65 lat.

Umiejętności mierzone w PIAAC są wyraźnie zróżnicowane w zależności od miejsca zamieszkania. Średni poziom umiejętności rozumienia tekstu i rozumowania matematycznego w dużych miastach (powyżej 500 tys. mieszkańców) zdecydowanie przewyższa poziom umiejętności w mniejszych ośrodkach miejskich i na wsiach. W miastach powyżej 500 tys. mieszkańców odsetek osób uzyskujących niskie wyniki z rozumienia tekstu wynosi 10%, a na terenach wiejskich – 25%. Podobna relacja występuje w rozumowaniu matematycznym.

Wyniki badania PIAAC wskazują, że zarówno w Polsce jak i w pozostałych krajach OECD, wykształcenie rodziców w znacznym stopniu wpływa na umiejętności dzieci. Polacy wychowani przez najlepiej wykształconych rodziców nie odstają od średnich wyników analogicznej grupy w OECD. Natomiast wyniki Polaków, których rodzice mieli niższe poziomy wykształcenia są wyraźnie słabsze, także w odniesieniu do przeciętnych wyników osób o analogicznym pochodzeniu w krajach OECD.

Podsumowując, osoby, które częściej osiągają niższe wyniki w zakresie rozumienia tekstu, to przede wszystkim mężczyźni, osoby starsze, mieszkańcy terenów wiejskich, osoby z niższym wykształceniem oraz osoby niepracujące (bezrobotne lub bierne zawodowo). Te same cechy, z wyjątkiem płci, występują wśród osób osiągających słabe wyników z rozumowania matematycznego.

Z kolei większe szanse na wysokie kompetencje mają w Polsce osoby młodsze, mieszkające w dużych ośrodkach miejskich i z wykształceniu wyższym oraz pracujące. W przypadku rozumienia tekstu kobiety mają większe prawdopodobieństwo uzyskania wyników na poziomie 4 lub 5, ale w dziedzinie rozumowania matematycznego to wyraźnie mężczyźni uzyskują najlepsze wyniki.

Kompetencje cyfrowe na dnie

Badanie PIAAC, oprócz wyników dotyczących umiejętności rozumienia tekstu i rozumowania matematycznego, pozwala na ocenę kompetencji wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK). Kompetencje te zdefiniowane są jako umiejętności wykorzystania komputera oraz internetu do pozyskiwania i analizy informacji, porozumiewania się z innymi oraz wykonywania praktycznych zadań w kontekście prywatnym, zawodowym i społecznym.

Aby możliwy był pomiar umiejętności wykorzystywania TIK, respondent musiał rozwiązywać komputerową wersję zadań. W Polsce 23,8% badanych dorosłych odmówiło rozwiązywania zadań w takiej wersji (wobec 10,2% średnio w krajach OECD) i jest to najwyższy odsetek wśród krajów biorących udział w badaniu. Dodatkowo 19,5% osób zadeklarowało brak doświadczenia z komputerem, a 6,5% nie zaliczyło testu podstaw obsługi komputera (używanie myszki, pisanie na klawiaturze, zaznaczanie tekstu, przenoszenie elementów na ekranie), mimo zadeklarowanej znajomości obsługi komputera. W rezultacie ogółem tylko 50,2% osób rozwiązywało zadania w wersji komputerowej (wobec 75,6% średnio w krajach OECD).

Umiejętności wykorzystywania TIK Polaków są najniższe wśród krajów, które przeprowadziły tę część badania. Tylko 19% Polaków posiada wysokie umiejętności wykorzystywania TIK (poziom 2 lub 3) wobec 34% średnio w OECD. W czołówce znajdują się kraje skandynawskie i Holandia, gdzie ponad 40% obywateli posiada wysokie umiejętności komputerowe.

Wykres 4. Odsetek osób w wieku 16-65 lat wg poziomów umiejętności wykorzystywania TIK.

Umiejętności wykorzystywania TIK są silnie zróżnicowane ze względu na wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania i status na rynku pracy. 38% osób młodych (16-24) posiada wysokie umiejętności wykorzystywania TIK, wśród osób starszych (55-65) odsetek ten wynosi zaledwie 3% (w OECD 11%). Około 37% osób z wykształceniem wyższym posiada wysoki poziom umiejętności wykorzystywania TIK, wobec 2% w grupie osób o najniższym wykształceniu. Mieszkańcy miast wypadają lepiej niż mieszkańcy wsi. W miastach powyżej 500 tys. mieszkańców odsetek osób o najniższych umiejętnościach wynosi co najmniej 22%, a na terenach wiejskich – co najmniej 46%.

Płeć także różnicuje poziom posiadanych umiejętności wykorzystywania TIK, choć nie w tak dużym stopniu jak wiek czy miejsce zamieszkania. W Polsce 21% mężczyzn osiągnęło poziom 2 lub 3 umiejętności a wśród kobiet 18%. Ogółem ten sam udział kobiet i mężczyzn w Polsce rozwiązywał komputerową wersję zadań (50%).

Pracujący Polacy rzadziej i mniej intensywnie niż w innych krajach korzystają z komputera w pracy (46% nigdy nie korzysta wobec 30% w krajach OECD). Jednak osoby pracujące w Polsce posiadają wyraźnie wyższy poziom umiejętności wykorzystywania TIK niż osoby niepracujące: 20% pracujących, wobec 5% biernych zawodowo, ma wysoki poziom umiejętności wykorzystywania TIK.

Mimo że w dziedzinie wykorzystywania TIK wyniki osób młodych (16-24 lata) w Polsce są, tak jak w pozostałych dwóch dziedzinach, wyraźnie wyższe niż wyniki starszych generacji, to jednak na tle krajów OECD młodzi Polacy wypadają słabo – 38% posiada wysoki poziom umiejętności wykorzystywania TIK wobec średniej 51% w krajach OECD.

W Polsce 12,4% osób młodych odmówiło rozwiązywania komputerowej wersji zadań PIAAC, a 7,6% nie miało podstawowych umiejętności obsługi komputera (7,0% nie zdało testu obsługi, a 0,7% zadeklarowało brak doświadczenia z komputerem). W rezultacie 80,0% osób poniżej 24. roku życia rozwiązywało w Polsce komputerową wersję testu PIAAC. Mniej młodych rozwiązujących zadania na komputerze było tylko w Japonii, natomiast na Cyprze ok. 4 punkty procentowe więcej. W większości pozostałych krajów udział ten przekroczył 90%.

Wyniki badania PIAAC pokazują, że także wśród młodych istnieje grupa osób nieposiadających podstawowych umiejętności obsługi komputera. Można ją szacować na co najmniej 7,6%, jednak dodatkowo 12,4% odmówiło udziału w wersji komputerowej. Ta grupa najrzadziej używa TIK w życiu codziennym i w pracy, co świadczyć może, że odmowy spowodowane były niskimi umiejętnościami w tej dziedzinie.

Informacje o badaniu

Badanie, które prowadzono w latach 2011-2012 w 24 krajach, zmierzyło kompetencje osób dorosłych w zakresie rozumienia tekstu, rozumowania matematycznego oraz wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych. Badanie w Polsce przeprowadził Instytut Badań Edukacyjnych.

PIAAC mierzy kompetencje osób dorosłych w wieku od 16 do 65 lat, które w momencie zbierania danych mieszkały na terenie krajów objętych badaniem: Australii, Austrii, Belgii (część flamandzka), Cypru, Czech, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Japonii, Kanady, Korei Południowej, Niemiec, Norwegii, Polski, Rosji, Słowacji, Szwecji, Wielkiej Brytanii (Anglia i Irlandia Północna), Włoch i USA. Łącznie przebadano 166 tys. osób, w tym 9366 w Polsce. 

Warto podkreślić, że badanie objęło bardzo zróżnicowaną populację: począwszy od osób urodzonych w 1947 r., rozpoczynających edukację na początku lat 50. i wchodzących na rynek pracy w latach 60., po osoby urodzone w 1996 r., które edukację rozpoczęły już w XXI wieku i, w wielu przypadkach, nie rozpoczęły jeszcze pracy zawodowej.

Wywiady PIAAC zrealizowano za pomocą kwestionariusza osobowego oraz testu mierzącego kompetencje, który mógł być rozwiązywany w wersji papierowej i na komputerze. Badanie trwało od sierpnia 2011 r. do pierwszego tygodnia kwietnia 2012 r.
Zmiana kompetencji Polaków 1994-2011.

Do wyników badania powrócimy jeszcze w drugim opracowaniu, skupiając się na związku kompetencji z rynkiem pracy.

(Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych)