Umiejętności finansowe młodzieży (PISA 2022)

Była to czwarta edycja badania PISA pokazująca stan umiejętności finansowych młodzieży, a także prezentująca postawy, zachowania i przekonania piętnastolatków związane z finansami. Badanie zrealizowano w marcu i kwietniu 2022 roku, w pomiarze umiejętności finansowych uczestniczyło 20 krajów.

Na potrzeby badania PISA 2022 umiejętności finansowe (financial literacy) definiowane są jako:

wiedza i rozumienie pojęć finansowych oraz ryzyk, a także umiejętności i postawy niezbędne do stosowania tej wiedzy w celu podejmowania skutecznych decyzji w różnych kontekstach finansowych, poprawy dobrobytu finansowego jednostek i społeczeństwa oraz umożliwienia udziału w życiu gospodarczym (OECD, 2023).

Definicja ta kładzie nacisk na zdolność młodych ludzi do wykorzystania swoich kompetencji w rzeczywistych sytuacjach życiowych związanych z problemami i decyzjami finansowymi. Przedmiotem pomiaru są trzy wymiary umiejętności finansowych – treści, procesy i konteksty.

Najważniejsze informacje

Polscy piętnastolatkowie na tle rówieśników z innych krajów uzyskali relatywnie wysoki wynik (506 punktów) w zakresie umiejętności finansowych. Polska jest jednym z siedmiu krajów, w których uczniowie osiągnęli średni wynik istotnie wyższy od średniej krajów OECD uczestniczących w badaniu.
Wyższe średnie wyniki uzyskali uczniowie z Belgii, Danii, Kanady i Holandii. Wynik polskich uczniów nie różni się statycznie od wyniku uczniów z Czech, Austrii i Stanów Zjednoczonych.
Zróżnicowanie umiejętności polskich uczniów na tle innych krajów jest relatywnie niewielkie. Polska bardzo dobrze wypadła pod względem odsetka uczniów z niskimi umiejętnościami – jest on niższy niż w innych krajach. Odsetek najlepszych uczniów jest zbliżony do średniej krajów OECD.
Średni wynik polskich uczniów w zakresie umiejętności finansowych w 2022 roku (506 punktów) był niższy od wyniku w poprzedniej edycji badania z 2018 roku (520 punktów).
W Polsce średni poziom umiejętności chłopców i dziewcząt jest podobny, ale wyniki chłopców są bardziej zróżnicowane niż dziewcząt: wyższy jest odsetek chłopców o najniższych i najwyższych umiejętnościach.
Podobnie jak w innych dziedzinach badania PISA, w Polsce i innych krajach uczniowie z rodzin o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym osiągali lepsze wyniki w zakresie umiejętności finansowych.
Istnieją duże różnice w poziomie umiejętności uczniów z różnego typu szkół ponadpodstawowych: najlepsze wyniki osiągnęli piętnastolatkowie z liceów ogólnokształcących, nieco słabsze – uczniowie techników, a najsłabsze – branżowych szkół I stopnia. W dużej mierze wiąże się to z różnicami w poziomie umiejętności matematycznych i w zakresie rozumienia czytanego tekstu wśród uczniów trafiających do poszczególnych rodzajów szkół oraz z różnicami w statusie społeczno-ekonomicznym uczniów.
Umiejętności finansowe piętnastolatków w Polsce i innych krajach są silnie skorelowane z mierzonymi w badaniu PISA umiejętnościami z zakresu matematyki i rozumienia czytanego tekstu. Występują duże różnice w zakresie źródeł pieniędzy, którymi dysponują dziewczęta i chłopcy w Polsce. Chłopcy częściej niż dziewczęta deklarowali, że otrzymują pieniądze w związku z wykonywaną pracą (w czasie wolnym od szkoły, w rodzinnej firmie lub w ramach pracy dorywczej). Dziewczęta nieco częściej wskazywały, że otrzymują kieszonkowe bez konieczności wykonywania obowiązków domowych. Znaczące różnice odnotowano w tym zakresie także pomiędzy uczniami z różnych typów szkół – uczniowie szkół branżowych znacznie częściej od rówieśników deklarowali otrzymywanie wynagrodzenia za różne formy pracy.
Polscy piętnastolatkowie w zdecydowanej większości deklarowali, że są samodzielni w zarządzaniu swoimi pieniędzmi: 84% uczniów wskazało, iż mogą samodzielnie decydować, na co wydają swoje pieniądze. Porównując wyniki z lat 2018 i 2022, można zauważyć wzrost samodzielności finansowej.
W porównaniu z poprzednimi edycjami badania nastąpił znaczny wzrost odsetków polskich uczniów deklarujących, że mają konto w banku (z 34% w 2018 roku do 67% w 2022), kartę płatniczą (z 26% w 2018 roku do 63% w 2022) i aplikację mobilną z dostępem do konta (z 21% w 2018 roku do 62% w 2022).
Polska znalazła się w grupie kilku krajów z najwyższymi odsetkami uczniów deklarujących, że w roku poprzedzającym badanie robili zakupy przez Internet, dokonywali płatności za pomocą smartfona i przelewali pieniądze innym za pomocą smartfona. Co czwarty polski piętnastolatek twierdził, że codziennie lub prawie codziennie płaci kartą, zaś 22% uczniów wskazywało, że codziennie lub prawie codziennie dokonuje płatności za pomocą smartfona.
Szczególnej uwagi wymaga edukacja finansowa uczniów szkół branżowych, którzy ze względu na deficyty w umiejętnościach podstawowych – rozumieniu tekstu czy umiejętnościach matematycznych – są w większym stopniu narażeni na wykluczenie w obszarze umiejętności finansowych.
O ile w Polsce nie ma różnic w średnim poziomie umiejętności finansowych między dziewczętami i chłopcami, o tyle różnice te można obserwować w wielu aspektach doświadczeń finansowych, postaw i zachowań. Chłopcy częściej niż dziewczęta deklarują znajomość pojęć związanych z finansami, mają większe doświadczenie w transakcjach finansowych, zarówno tradycyjnych, jak i cyfrowych, częściej pracują i dysponują wynagrodzeniem za pracę.

Pomiar umiejętności finansowych przeprowadzono po raz pierwszy w badaniu PISA 2012, a kolejne w PISA 2015 i PISA 2018. Badanie z 2022 roku jest więc czwartą edycją, w której sprawdzano te umiejętności. Badanie w Polsce przeprowadził Instytut Badań Edukacyjnych na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej.

Zobacz pełny raport z badania.

(Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych)