W praktyce działania szkoły prawa autorskie mają istotne znaczenie. W gruncie rzeczy ograniczają korzystanie z własności intelektualnej. Polskie przepisy dozwalają na pewien wyjątek od zasad ogólnych (w celach dydaktycznych), to dotyczy on działalności szkoły jako instytucji. W znacznie szerszym obszarze edukacji rozwiązaniem, które ułatwi korzystanie z utworów będą wolne licencje.
Ochrona własności intelektualnej
Prawo autorskie rygorystycznie podchodzi do kwestii własności utworu. Cokolwiek tworzymy, jeśli nie zaznaczymy wyraźnie i czytelnie, że chcemy inaczej, objęte jest pełną ochroną prawa autorskiego. Ochrona ta przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Twórcy przysługują autorskie prawa osobiste (art. 16 Prawa Autorskiego), jak i majątkowe: „twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu“ (art. 17 PA).
Co do zasady oznacza to, że jeśli chcemy wykorzystać czyjś tekst, zdjęcie, film, prezentację, powinniśmy wystąpić do autora o jego zgodę. W interesie autora może bowiem być to, żeby jego dzieło było upowszechniane w jakiś szczególny i tylko taki sposób. Może zalecić nam takie, a nie inne wykorzystanie dzieła (bo na przykład nie chce zmieniać jego formy publikacji) i dlatego taka informacja do niego skierowana ma istotne znaczenie w zakresie wykonywania ochrony własności intelektualnej.
Wyjątki od zasad ogólnych (istotne dla szkoły)
Ustawa wprowadza kilka wyjątków, z których najważniejsze są dwa:
Dozwolony użytek osobisty. Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego. Czyli sam nauczyciel dla swoich celów może, ale już dyskusyjne jest, czy bez zgody autora mógłby ten sam utwór przekazać swoim uczniom w celu wykonania określonych zadań. Ustawa bowiem dość wąsko interpretuje „użytek osobisty“ - zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.
Dozwolony użytek w celach dydaktycznych i badawczych. Instytucje naukowe i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu. Warto zauważyć, że w tym wypadku wyjątek dotyczy instytucji (szkoły), a zatem osób w niej zatrudnionych (prowadzących zajęcia dydaktyczne) i zakresu realizacji przez niej celów dydaktycznych . .
Praktyka szkolna
W praktyce szkolnej codziennie przeszukując internet, tak nauczyciele, jak i uczniowie, chcieliby korzystać z przeróżnych opracowań różnych autorów. Zasady ochrony własności intelektualnej utrudniają ten proces i gdyby ktoś (np. autor) dokonał kontroli przestrzegania w szkole przepisów ustawy Prawo Autorskie, mogłoby się okazać, że większość działań podejmowana jest nielegalnie, zwłaszcza te dotyczące nauki z wykorzystaniem Internetu. Wtórną kwestią jest, że były one podejmowane w celach dydaktycznych i w dobrej wierze.
Wolne licencje
Ograniczenia w zakresie wykorzystania twórczości przez innych użytkowników stały się punktem wyjścia do stworzenia alternatywnych systemów licencjonowania - wolnych licencji, które są znacznie bardziej liberalne dla odbiorców (użytkowników) zasobów cyfrowych. Pozwalają one zastąpić tradycyjny model „Wszystkie prawa zastrzeżone” zasadą „Pewne prawa zastrzeżone” – przy jednoczesnym poszanowaniu zasad prawa autorskiego.
Generalnie każdy autor może sam określić zakres tej „pewnej“ ochrony prawnej swoich utworów, ale dla celów edukacyjnych szkoły najbardziej wskazane będzie wykorzystanie zestawu licencji Creative Commons (CC).
Licencje Creative Commons wykorzystują prawo autorskie, aby umożliwić autorowi przekazanie innym części przysługujących mu praw. Nie wymagają całkowitego zrzeczenia się praw autorskich. Autor ma do wyboru zestaw czterech różnych warunków udostępnienia swojego utworu, dzięki temu może samodzielnie określić zasady, na których chce dzielić się swoją twórczością z innymi.
1. Uznanie autorstwa (BY). Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru.
2. Na tych samych warunkach (SA). Wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny.
3. Użycie niekomercyjne (NC). Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie do celów niekomercyjnych.
4. Bez utworów zależnych (ND). Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać utwór jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.
Co zmienia wolna licencja?
Udostępnienie twórczości na wolnych licencjach oznacza, że każdy ma prawo ją wykorzystywać, poprawiać, dostosowywać, powielać, rozprowadzać za darmo lub za opłatą, oraz upowszechniać swoje udoskonalenia, aby mogła z nich korzystać cała społeczność. Oznacza to, że nauczyciel i uczniowie mogą swobodnie korzystać z utworu oznaczonego wolną licencją przy poszanowaniu prawa autora.
Wolna licencja daje bowiem:
- wolność wykorzystywania utworu i czerpania korzyści z jego używania
- wolność poznawania utworu i stosowania nabytej w ten sposób wiedzy
- wolność tworzenia i rozpowszechniania kopii informacji lub utworu, w całości lub we fragmentach
- wolność wprowadzania zmian i poprawek, i rozpowszechniania utworów pochodnych.
Rekomendacja jest zatem następująca: jeśli nauczyciel (sam lub z uczniami) lub uczniowie tworzą na potrzeby własne i szkoły utwory w rozumieniu prawa autorskiego, dobrze byłoby, żeby je oznaczyć wolną licencją. Z takiego utworu będzie mógł swobodnie korzystać w przyszłości i nauczyciel i następne klasy uczniów, a także uczniowie innych szkół, z Polski i ze świata. Zadziała to też oczywiście w drugą stronę.
Jaką licencję wybrać?
W sumie mamy sześć możliwych konfiguracji licencji (uznanie autorstwa musi być zawsze, bo to jest osobiste prawo autorskie, którego nie można się zrzec, choć mamy prawo publikować anonimowo lub pod pseudonimem):
CC-BY [imię i nazwisko / nazwa / pseudonim autora]
CC-BY-SA [imię i nazwisko / nazwa / pseudonim autora]
CC-BY-ND [imię i nazwisko / nazwa / pseudonim autora]
CC-BY-NC [imię i nazwisko / nazwa / pseudonim autora]
CC-BY-NC-SA [imię i nazwisko / nazwa / pseudonim autora]
CC-BY-NC-ND [imię i nazwisko / nazwa / pseudonim autora]
Ale nie wszystkie warto stosować w praktyce szkolnej, gdyż nie wszystkie sześć dają taki sam zakres wolności, o który chodziłoby w działalności edukacyjnej. Dlatego do użytku szkolnego zaleca się stosowanie dwóch licencji, najbardziej wolnych:
CC-BY – opis licencji: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/;
CC-BY-SA – opis licencji: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/;
Modyfikacja cudzych utworów - oznaczanie
Na koniec jeszcze jedna istotna rzecz. Jeśli weźmiemy i dokonamy modyfikacji w trakcie zajęć lekcyjnych utworów oznaczonych wolną licencją, de facto stworzymy nowy utwór, na tej samej licencji. Mamy wówczas obowiązek oznaczenia opracowanego przez nas utworu licencją z podaniem autora utworu pierwotnego i prawo dodania po nim naszego imienia i nazwiska / nazwy jako osób, które dokonały modyfikacji utworu. Musimy również w takiej sytuacji podawać zawsze link do utworu oryginalnego. O oznaczaniu tzw. remiksów (przeróbek, rozwinięć utworów) nie możemy zapomnieć, gdyż jest to kluczowy warunek licencji Creative Commons.
Domena publiczna
Warto jeszcze wspomnieć, że w Internecie znajdziemy też wiele utworów, w przypadku których majątkowe prawa autorskie już wygasły lub twórczość ta nigdy nie była lub nie jest przedmiotem prawa autorskiego. Możemy wówczas z nich korzystać praktycznie bez ograniczeń prawnych, ponieważ znajdują się one w tzw. domenie publicznej i oznaczone są często słownie (Public Domain) lub znaczkiem przekreślonego C w kółku. Więcej na temat domeny publicznej: http://domenapubliczna.org/.
Informacje dotyczące wolnych licencji opracowano na podstawie Przewodnika po Otwartych Zasobach Edukacyjnych, opracowanego przez Koalicję Otwartej Edukacji, licencja CC-BY-SA; (dostęp: 2014-08-18).
Tekst powyższy jest na licencji CC-BY-SA - Marcin Polak.
(Notka o autorze: Marcin Polak jest twórcą i redaktorem naczelnym Edunews.pl, zajmuje się edukacją i komunikacją społeczną, realizując projekty społeczne i komercyjne o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Jest również członkiem grupy Superbelfrzy RP).
