Raport o stanie edukacji polskiej

Przygotowany przez IBE raport po raz pierwszy zbiera w jednym dokumencie różne wyniki badań, polskich i międzynarodowych, nad stanem polskiej edukacji przeprowadzone w ciągu ostatnich 10-20 lat. Dzięki temu jest pierwszym tak wielowymiarowym opisem stanu polskiej oświaty. Wśród tematów poruszonych w dokumencie są kwestie jakości edukacji, wyrównywania szans w dostępie do oświaty, jej dostosowania do rynku pracy czy wpływu sytuacji demograficznej na system edukacji. Dzięki zestawieniu aktualnych danych z danymi historycznymi czytelnik raportu może wyrobić sobie zdanie o skali osiągnięć polskiej oświaty i osób ją tworzących, przede wszystkim uczniów i nauczycieli. Dokument pokazuje również te obszary, które nie dają wystarczających powodów do satysfakcji oraz wskazuje zagadnienia, które wymagają dalszych badań.

„Chcemy, aby raport dostarczał rzetelnych danych uczestnikom społecznej debaty o edukacji. Liczymy, że wyniki tych badań pozwolą zdiagnozować i odpowiedzieć na wyzwania, które stoją przed polską edukacją, a także przyspieszą jej rozwój w dziedzinach, w których mamy już osiągnięcia“ – mówi Michał Federowicz, dyrektor IBE.

 

Raport dostępny jest na stronie Entuzjaści edukacji.

Osiągnięcia i wyzwania

I. Wychowanie przedszkolne
Osiągnięcia: znaczący wzrost upowszechnianie wychowania przedszkolnego.
W ostatniej dekadzie doszło do znacznego wzrostu upowszechniania wychowania przedszkolnego  - ostatnie dwa lata to silne przyspieszenie dynamiki wzrostowej.
Wyzwania: nierównomierny dostęp do wychowania przedszkolnego.
Dostęp do wychowania przedszkolnego w Polsce jest wciąż znacznie gorszy niż w większości innych krajów europejskich. Przeciętna liczba dzieci w oddziale przedszkolnym utrzymuje się od kilku lat na tym samym, wysokim poziomie (21 dzieci). Do przedszkola uczęszczają w dużo większym stopniu dzieci mieszkające w miastach i mające lepiej wykształconych rodziców – przez co przedszkola bardziej różnicują, niż wyrównują szanse edukacyjne.

II. Gimnazja
Osiągnięcia: Gimnazja podnoszą kompetencje uczniów.
Sprawdziły się gimnazja - mimo obaw i zastrzeżeń towarzyszących ponownemu ich wprowadzeniu.  Stało się tak głównie dzięki wydłużeniu o rok obowiązkowej edukacji ogólnej. Potwierdza to, przeprowadzane co trzy lata przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) badanie umiejętności piętnastolatków PISA. W 2000 r. badanie objęło jeden z ostatnich roczników uczących się w 8-letniej szkole podstawowej i rozpoczynających naukę w szkole średniej, w kolejnych edycjach badania, z 2003, 2006 i 2009 polscy piętnastolatkowie byli w zdecydowanej większości uczniami gimnazjów. Wynik polskich uczniów w badaniu umiejętności czytania poprawił się o  21 punktów (od 2000 r.), w matematyce 5 punktów (od 2003 r.), a w naukach przyrodniczych 10 punktów (od 2006 r.). W przypadku umiejętności związanych z czytaniem jest to jeden z największych wzrostów wśród badanych krajów.
Wyzwania: W dużych miastach rośnie podział gimnazjów na lepsze i gorsze.
W najlepszych systemach edukacyjnych udaje się godzić doskonałe wyniki uczniów z równymi szansami na dobrą edukację. W Polsce różnice między poziomem umiejętności uczniów uczęszczających do różnych szkół podstawowych i gimnazjów są relatywnie niskie, ale różnice między gimnazjami zwiększają się w dużych miastach. Utrzymuje się też wyraźny podział na uczniów liceów ogólnokształcących, techników i zasadniczych szkół zawodowych Wybór kształcenia zawodowego wciąż jest silnie uwarunkowany pochodzeniem społecznym uczniów, nie zaś świadomym wyborem zawodu.

III. Wyższe wykształcenie
Osiągnięcia: upowszechnianie wyższego wykształcenia.
Po 1989 r. Polska zaczęła gwałtownie nadrabiać dystans, jaki dzielił ją od krajów wysokorozwiniętych pod względem udziału osób z wyższym wykształceniem. Między 1995 a 2009 rokiem udział takich osób w grupie wiekowej 25-64 lata wzrósł z 9,7% do 21,2%. Sprzyja temu rynek pracy – osoby z wyższym wykształceniem są mniej zagrożone bezrobociem, krócej szukają pracy i zarabiają wyraźnie lepiej od osób, które ukończyły edukację na niższym poziomie -  względna premia za posiadanie dyplomu uczelni jest w Polsce jedną z najwyższych wśród krajów OECD.
Wyzwania: Jakość wyższego wykształcenia.
Wiele wskazuje na to, że problemem polskiego szkolnictwa wyższego jest jego bardzo zróżnicowana jakość. Pośrednio świadczy o tym choćby niedostosowanie liczebności kadry akademickiej do liczby studentów. W ciągu ostatnich 20 lat, liczba studentów wzrosła pięciokrotnie, a liczba nauczycieli akademickich tylko o 60 procent. Wśród nowotworzonych szkół wyższych dominują uczelnie prowadzące kierunki o profilu humanistycznym, relatywnie często wybierane przez studentów, a jednocześnie tańsze w utrzymaniu.

IV. Edukacja na wsi
Osiągnięcia: Awans edukacyjny wsi.
Różnice w poziomie wykształcenia mieszkańców miast i wsi w Polsce wciąż pozostają bardzo duże, ale wyraźnie się zmniejszają. W latach 1995-2009 na wsi liczba osób posiadających wyższe wykształcenie zwiększyła się niemal czterokrotnie, podczas gdy w miastach odnotowano zaledwie podwojenie się tej liczby (w obu przypadkach wśród osób w wieku produkcyjnym). Dla pozostałych poziomów wykształcenia – z wyjątkiem wykształcenia podstawowego -  także obserwujemy zdecydowanie większą dynamikę zmian na terenach wiejskich niż w miastach. Poprawa poziomu wykształcenia mieszkańców wsi to przede wszystkim efekt wzrostu aktywności edukacyjnej kobiet.
Wyzwania:
Nie wiadomo, ile osób z wykształceniem wyższym faktycznie mieszka na wsi, a ile mieszkańców wsi pracuje w mieście.  W grupie osób w wieku 20-29 lat następuje znaczna migracja do miast, która dotyczy w głównej mierze kobiet – stanowią one około 64% migrujących w tej grupie wieku. W 2009 roku na 100 dwudziestolatków mieszkających na wsi przypadały niespełna 94 kobiety, podczas gdy w miastach wskaźnik ten wynosił 99. Problemem jest nadal znaczna grupa osób z najniższymi poziomami wykształcenia na wsi, zwłaszcza mężczyzn, oraz zmiany demograficzne, które pogłębią zróżnicowanie terytorialne struktury wykształcenia.

V. Nauczyciele
Osiągnięcia: Nauczyciele są lepiej wykształceni i chcą się dalej kształcić.
W Polsce aż 97 proc. nauczycieli ma wykształcenie wyższe, co stanowi jeden z najwyższych odsetków w Unii Europejskiej (dane za 2009). w 2000 r.  wskaźnik ten wynosił 84 proc., a w 1992 r. zaledwie 58 proc. Polscy nauczyciele mają też potrzebę podnoszenia swoich umiejętności – 39 proc. z nich deklaruje chęć doskonalenia zawodowego, choć przyznaje, że nie znajduje dla siebie odpowiedniej oferty.
Wyzwania: Słaby system doskonalenia zawodowego i awansu zawodowego nauczycieli
Polscy nauczyciele bardzo intensywnie doskonalą się zawodowo, ale dominują mniej efektywne formy doskonalenia nauczycieli, które w dodatku są słabo skoordynowane na poziomie szkoły. Udział w doskonaleniu jest stymulowany przez procedury awansu zawodowego. Tymczasem najwyższy stopień osiąga się zbyt wcześnie w toku kariery zawodowej – zdecydowaną większość nauczycieli stanowią obecnie nauczyciele z najwyższymi stopniami awansu.

VI. Matematyka
Osiągnięcia: Wprowadzenie obowiązkowej matury z matematyki
Obowiązkowa matura z matematyki, przywrócona po kilku dziesięcioleciach, była jednym z ważniejszych wydarzeń 2010 r. Decyzja ta zapewne wymusiła na uczniach większą pilność w nauce tego przedmiotu, a także zwiększyła motywację nauczycieli matematyki. Umiejętność myślenia matematycznego to jedna z najważniejszych kompetencji przydatnych w codziennym życiu – stanowiąca też podstawę rozwoju zawodowego w przyszłości.
Wyzwania: Niski poziom nauczania matematyki w pierwszych klasach szkoły podstawowej
Szkolnej matematyce szkodzi zbytni nacisk na ćwiczenie rozwiązywania rutynowych zadań – niewiele mających wspólnego z istotą matematyki. Zwraca uwagę słabe przygotowanie do nauczania matematyki nauczycieli klas I-III szkoły podstawowej (nauczania zintegrowanego) – zwrócenie uwagi na jakość nauczania matematyki na tym etapie jest najpilniejszym wyzwaniem. Braki w edukacji na najniższych poziomach są przenoszone na wyższe, a przezwyciężenie skutków tych zaniedbań jest trudne.

***
Raport faktycznie jest opracowaniem, które dostarcza wielu informacji osobom zainteresowanym procesami dziejącymi się w polskiej edukacji. Raczej tego raportu nie można traktować jako dzieła kompletnego, ponieważ wiele obszarów, zwłaszcza związanych z jakością edukacji, zostało omówionych pobieżnie, głównie w oparciu o dane ilościowe, a nie jakościowe. Na pewno badania jakościowe w szerszym wymiarze znacząco zwiększyłyby wartość całego raportu. Zabrakło mi na przykład całego działu poświęconego kompetencjom nauczyciel (są lepiej wykształceni, ponieważ 97% ma dyplomy studiów, ale czy to oznacza, że potrafią lepiej uczyć?), w różnych aspektach – nie tylko związanych z nauczaniem danego przedmiotu, ale także kwestii dotyczących komunikacji, innowacyjności, umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii.

Cały raport opracowany jest trochę tak, jakbyśmy nadal tkwili w XX wieku, w którym nie dokonał się jeszcze postęp technologiczny, nie powstały zręby społeczeństwa informacyjnego (pominięta choćby kwestia nowych technik i metod nauczania). Brakuje wreszcie pewnej wizji rozwoju nowoczesnego systemu edukacji w najbliższych latach. Raport mówi o tym, co było i jest, ale generalnie milczy o tym, co będzie. Czy naprawdę nie wiemy, co będzie, jakie są trendy w edukacji (poza demografią)?

Wśród wyzwań wydaje mi się zbyt słabo (jeśli w ogóle) omówiono kwestię praktycznej edukacji, przygotowania uczniów do samodzielności życiowej, co powinno (i zawsze było) funkcją szkoły. Niedopasowanie do rynku pracy nie jest jedynie spowodowane tym, że uczniowie wybierają "złe" kierunki kształcenia. Równie istotnym mankamentem systemu kształcenia i wielkim wyzwaniem jest to, że szkoła nie kształci zestawu praktycznych umiejętności, dzięki którym uczniowie mogliby sami rozwiązywać swoje problemy w życiu. To pewnie głównie zarzuty pod kątem nauczania przedsiębiorczości, braku tematyki finansowej, słabej (jeszcze) obecności pracy projektowej w szkołach. Jest pewnie jeszcze wiele innych kwestii, które warto byłoby uwzględnić w następnej edycji raportu. Miejmy nadzieję, że zakres badań prowadzonych przez IBE będzie się powiększał, co pozwoli objąć badaniami nowe obszary szkolnej rzeczywistości.

 

(Źródło: IBE, opr. własne)

 

(Notka o autorze: Marcin Polak jest twórcą i redaktorem naczelnym Edunews.pl, zajmuje się edukacją i komunikacją społeczną, realizując projekty społeczne i komercyjne o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym)