Nauczyciele i dyrektorzy szkół podstawowych dobrze oceniają zmiany w podstawie programowej wychowania fizycznego. Zajęcia WF uczą współpracy też z rówieśnikami, budują poczucie bezpieczeństwa poprzez współdziałanie w grupie rówieśniczej oraz zwiększają wiarę uczniów w ich możliwości. Podstawa programowa to jednak tylko "papier", a rzeczywistość skrzeczy - największym bowiem problemem jest infrastruktura "sportowa" szkoły i zaplecze sportowe w miejscowości.
Infrastruktura szkolna
Oferta zajęć zależy przede wszystkim od infrastruktury szkoły. Zdecydowana większość szkół, w których przeprowadzono badanie, dysponuje salą gimnastyczną (88%) oraz boiskiem zewnętrznym do sportów zespołowych (87%). To wprawdzie tylko wybór zero-jedynkowy, bo przecież stan sal gimnastycznych i ich "moce przerobowe" to już zupełnie inna sprawa.
Nieco ponad jedna trzecia (37%) szkół posiada instalacje zewnętrzne do treningu lekkiej atletyki (np. piaskownicę do skoku w dal, bieżnię itp.). Jedynie 5% badanych placówek posiada na swoim terenie basen – a zajęcia z nauki pływania były najczęściej realizowanymi zajęciami do wyboru przez uczniów. W części szkół lekcje WF prowadzone są – w szczególności w małych szkołach – w holu, korytarzu lub sali lekcyjnej, która jest zaadoptowana do tego celu. Inne miejsca, które sezonowo są wykorzystywane do prowadzenia lekcji WF-u to: lodowisko, mała sala gimnastyczna do ćwiczeń korekcyjnych, boisko Orlik, park, plac zabaw, stoły do tenisa stołowego.
Szkoły, które nie posiadają własnego zaplecza sportowego, często wynajmują zewnętrzne obiekty sportowe. Najczęściej jest to basen (27%) lub sala gimnastyczna (11%). Nieco rzadziej boisko zewnętrzne (9%) oraz instalacje do treningu lekkiej atletyki (4%). Według niemal dwóch trzecich badanych (60%) szkoła, w której pracują, nie wynajmuje żadnych obiektów, a do prowadzenia zajęć WF wykorzystuje wyłącznie obiekty szkolne. W niektórych przypadkach szkoły udostępniały nieodpłatnie obiekty sportowe uczniom i młodzieży szkolnej poza obowiązkowymi zajęcia szkolnymi. Najczęściej udostępniano boisko zewnętrzne (84% wskazań) oraz salę gimnastyczną (66%). Co czwarta szkoła (27%) udostępniała także zewnętrzne obiekty do lekkiej atletyki. W 3% szkół uczniowie nie mogli korzystać z żadnego obiektu sportowego szkoły poza wyznaczonymi zajęciami szkolnymi.
Nauczyciele popierają wprowadzoną zmianę, która pozwala uczniom na wybór zajęć, jednak wskazują na trudności w takiej ich organizacji. Najczęściej wskazywano na brak odpowiedniego zaplecza sportowego lub ograniczenia finansowe. Wymieniono także brak specjalisty, który mógłby prowadzić takie zajęcia.
W małych szkołach organizacja lekcji wychowania fizycznego zgodnej z zainteresowaniami czy oczekiwaniami uczniów jest nierealna ze względu na niewielką liczbę uczniów. Wśród wymienianych problemów znalazła się także kwestia organizacji i finansowania dojazdu dzieci do obiektów sportowych.
Osoby prowadzące zajęcia do wyboru przez uczniów to z reguły nauczyciele wychowania fizycznego zatrudnieni w szkole. Jeśli szkoła oferowała uczniom zajęcia na obiektach pozaszkolnych, nauczyciele wychowania fizycznego byli wspierani np. przez instruktorów pływania zatrudnionych na pływalni. Dyrektorzy podawali pozytywne przykłady współpracy szkół z organem prowadzącym, gdzie samorząd zatrudnia dodatkowo animatora sportowo-rekreacyjnego, który współpracuje z nauczycielami WF w szkołach i lokalnymi klubami sportowymi w celu organizacji imprez sportowo--rekreacyjnych czy też zawodów sportowych.
Ponad połowa (57%) nauczycieli wychowania fizycznego zgodziła się ze stwierdzeniem, iż niewłaściwie prowadzone zajęcia na wcześniejszych etapach edukacyjnych skutkują większą liczbą zwolnień z lekcji WF na późniejszych etapach edukacyjnych. Zdaniem części nauczycieli wychowania fizycznego problemy ze zwolnieniami lekarskimi biorą się ze sposobu prowadzenia zajęć z wychowania fizycznego w klasach I–III. Często pojawiała się opinia, że zajęcia w klasach I–III powinny być prowadzone przez specjalistów, a nie tak jak to miejsce obecnie – przez nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej.
Połowa nauczycieli WF wskazała brak infrastruktury sportowej w szkole [te koszmarne WF-y na korytarzach - przyp. red.] jako najważniejszy czynnik utrudniający realizację zapisów podstawy programowej. 43% wskazuje na zbyt dużą liczebność uczniów jako przeszkodę. Na trudności natury finansowej oraz postawy rodziców, które utrudniają wprowadzenie zmian wskazało odpowiednio 37% i 36% respondentów.
Organizacja zajęć i realizacja podstawy programowej w klasach I–III
Zdecydowana większość (80%) nauczycieli uczących w klasach I–III deklaruje, że na kształtowanie sprawności ruchowej przeznacza 3 godziny lekcyjne tygodniowo. 7% nauczycieli przeznaczała na to 1 godzinę mniej (2h/tydz). Tyle samo deklaruje, że przeznacza na to 4h/tydz.
Niemal dwie trzecie nauczycieli uczących w klasach I–III dzieli uczniów na grupy. Najczęściej stosowanym kryterium są zainteresowania uczniów (50% wskazań). Nieco rzadziej (43% nauczycieli) dokonuje się podziału na podgrupy, bazując na obserwacji możliwości motorycznych uczniów. Tworzenie grup ze względu na płeć stosuje co czwarty nauczyciel w klasach I–III (24% wskazań).
97% nauczycieli potwierdza, że uczniowie przebierają się w strój sportowy przed zajęciami. Niestety nadal istnieją szkoły, w których nie ma na to przystosowanego miejsca – 37% nauczyciel wskazało salę lekcyjną. 43% uczniów przebiera się w oddzielnych szatniach dla chłopców i dla dziewcząt. W co dziesiątej szkole szatnie są koedukacyjne.
Zarówno nauczyciele edukacji wczesnoszkolenj, jak i nauczyciele wychowania fizycznego uczący w klasach I–III stosują na lekcjach: gry i zabawy bieżne, rzutne, orientacyjno--porządkowe oraz skoczne.
Różnorodne potrzeby uczniów wymagają od nauczyciela wprowadzenia indywidualnego podejścia do ucznia w czasie zajęć sportowych. Jednym z czynników różnicujących może być nadwaga ucznia lub wolniejszy rozwój motoryczny. W tym przypadku nauczyciele WF istotnie częściej indywidualizują zadania tak, by dziecko było w stanie wykonać zadanie w uproszczonej wersji niż nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej (57% nauczycieli WF i 42% nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej). Wzrost ucznia nie wpływa na częstszą indywidualizację zajęć sportowych. Mniej niż ¼ nauczycieli dopasowuje indywidualnie zajęcia do uczniów ze względu na to. Dysfunkcje narządów ruchu uczniów są powodem do stosowania indywidualizacji dla 33% nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej oraz 39% nauczycieli WF.
W ocenie wszystkich nauczycieli uczniowie spełniają niemal wszystkie wymagania zapisane w podstawie programowej. Jedynym wymaganiem podstawy programowej, którego osiąganie sprawia trudności, jest nauka jazdy na rowerze. Z wypowiedzi nauczycieli wynika, że interpretują oni zapisy podstawowej literalnie, podczas gdy odstawa programowa stwierdza jedynie, że „w zakresie sportów całego życia i wypoczynku [uczeń]... jeździ np. na rowerze wrotkach; przestrzega zasad poruszania się po drogach.”
Organizacja zajęć i realizacja podstawy programowej w klasach IV–VI
Na drugim etapie edukacyjnym (w klasach IV–VI) możliwe jest elastyczne dopasowanie sposobu realizacji godzin zajęć z wychowania fizycznego. Zgodnie z podstawą programową, w klasach IV–VI powinny być zrealizowane 4 godziny zajęć WF tygodniowo. Okazuje się, że nie ma istotnych różnic w sposobie realizacji tych zajęć w klasach IV, V i VI. W każdym przypadku ponad połowa nauczycieli (kolejno: 63%, 64% i 65%) wskazała, iż w ich szkole zajęcia WF są realizowane w formie 4 godzin klasowo-lekcyjnych. Niemal jedna piąta (18%) nauczycieli wskazała model 3 godziny klasowo-lekcyjne, jedna zajęcia do wyboru). 15-16% nauczycieli daje uczniom godziny zajęć do wyboru.
Nawet jeśli zajęcia z WF są realizowane w formie dającej uczniom możliwość wyboru, godziny do wyboru najczęściej realizowane są jako zajęcia lekcyjne. Zaledwie w 2% są to zajęcia pozalekcyjne.
Realizacja zajęć do wyboru przez uczniów poza szkołą wymaga od szkoły i organów prowadzących zaangażowania dodatkowych zasobów ludzkich jak i środków finansowych. Niekiedy koszty takiej formy realizacji zajęć ponoszą rodzice w formie dobrowolnych składek (np. na dojazdy), rodzice angażują się także w zapewnienie dodatkowej opieki w czasie przejazdów i zajęć.
Czynniki, które są brane pod uwagę przy formułowaniu oferty zajęć do wyboru przez uczniów, to przede wszystkim możliwości i zainteresowania sportowo-rekreacyjne uczniów. Nauczyciele, którzy prowadzą WF w klasach I–III, posiadają już pewną wiedzę na temat potrzeb uczniów. Natomiast nauczyciele, którzy nie mieli wcześniej możliwości obserwacji uczniów, diagnozę indywidualnych zainteresowań opierają na podstawie rozmów z uczniami. Najczęściej wskazywaną formą diagnozy potrzeb były indywidualne rozmowy uczniami (27% wskazań) oraz ankieta przeprowadzana wśród uczniów (26% wskazań).
Wpływ na kształt oferty ma również indywidualny stan zdrowia ucznia. Ponad 1/3 (37%) nauczycieli WF szukała informacji na temat kondycji fizycznej uczniów pośród informacji zawartych w karcie profilaktycznego badania lekarskiego ucznia. 31% deklaruje, iż ma dostęp do informacji w niej zawartych. Ale aż 23% nauczycieli WF nie ma dostępu do informacji na temat zdrowia ucznia.
99% nauczycieli deklaruje, że na kształt oferty zajęć do wyboru największy wpływ mają zainteresowania uczniów. 90% – uzdolnienia sportowe uczniów w danej dyscyplinie oraz dostęp do obiektów sportowych. Często wskazywano potrzeby zdrowotne uczniów (87%). Wskazywano też na rolę nauczyciela WF (71%) oraz tradycje szkoły (73%). Miejsce zamieszkania uczniów – według deklaracji 45% badanych – nie miało wpływu na kształt oferty. W szkołach oferta zajęć do wyboru kierowana jest do większej grupy niż pojedynczych uczniów. W przypadku zajęć do wyboru przez uczniów indywidualizacja, czy raczej dostosowywanie do zainteresowań poszczególnych uczniów, raczej nie ma miejsca.
Zajęcia ruchowe począwszy od IV klasy szkoły podstawowej powinny odbywać się częściowo w grupach zainteresowań – zgodnie z wyborem ucznia. Potrzebne jest, szczególnie w większych szkołach, opracowanie regulaminu zapisów na oferowane zajęcia sportowe, rekreacyjne, turystyczne lub taneczne. Według nauczycieli WF w zdecydowanej większości (82% wskazań) żaden dobór do grup nie obowiązuje i uczniowie mogą uczestniczyć w dowolnie wybranych zajęciach. 7% nauczycieli deklaruje, iż w ich szkołach obowiązuje kolejność zgłoszeń. Zaledwie w 3% przypadków wiek ucznia decyduje o uczestnictwie w zajęciach – uczniowie starsi mają pierwszeństwo wyboru przed uczniami młodszymi.
Podstawa programowa podkreśla integracyjny aspekt oraz konieczność rozwoju kompetencji organizacyjnych w zakresie sportów zespołowych. Do sportów, które zostały uznane za takie, które można uprawiać w formie rekreacyjnej przez całe życie, należą sporty zespołowe (np.: siatkówka, koszykówka).
Wskazania nauczycieli pokazują, iż w obszarze kompetencji organizacyjnych najwięcej trudności uczniowie mają z organizacją zabaw oraz z omawianiem zasad aktywnego wypoczynku. Natomiast spośród umiejętności indywidualnych koniecznych do uprawiania integracyjnych sportów zespołowych, odbijanie piłki oburącz pozostaje dla uczniów największym wyzwaniem.
Istotną kwestią podczas zajęć WF jest bezpieczeństwo. Zaledwie jedna trzecia (32%) nauczycieli stwierdziła, ze „zdecydowana większość uczniów” potrafi omówić sposoby postępowanie w sytuacji zagrożenia. Ocena zasad bezpieczeństwa podczas aktywności fizycznej nie koreluje z płcią, stopniem awansu zawodowego nauczycieli ani stażem pracy.
Badanie zostało przeprowadzone na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie szkół podstawowych. Uczestniczyło w nim 1212 nauczycieli reprezentujących 300 szkół, w tym 838 nauczycieli uczących co najmniej jeden oddział klas I–III i 441 nauczycieli uczących co najmniej jeden oddział klas IV–VI. 67 nauczycieli uczyło i tu i tu.
(Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych)
