Wycieczki pedagogiczne: Freinet (1)

Pytania, które podejmuję w tym artykule odnoszą się do rozumienia pedagogii C. Freineta (za W. Frankiewicz - termin pedagogia ma tu znaczenie filozoficzne, łączy teorię pedagogiczną z realizacją praktyczną). Chodzi mi o recepcję dzieła jego przyjęcie, przeniknięcie i zespolenie, aby mogło zaowocować w działaniu nauczycielskim.

Czym dla współczesnego nauczyciela jest pedagogia Celestyna Freineta? Jak odczytać jego dzieło?

Pedagogia ta zawiera bogaty ładunek wartości humanistycznych, akcentuje poczucie sensu każdego wysiłku dziecka, odsłania takie wartości edukacji jak: twórczość, ekspresję, odczuwanie, przeżywanie, rozumienie i odpowiedzialność. Premiuje samodzielność wychowanków, ich poczucie odpowiedzialności za siebie i solidarność z innymi, podnosi etos pracy twórczej, ciekawej i pasjonującej, a nade wszystko sensownej dla każdego dziecka, przyjmuje zasadę poszanowania godności wychowanka i jego poczucie bezpieczeństwa, wyzwala spontaniczność ekspresji, umożliwia swobodny wybór tematyki i środków jej wyrazu, łącząc zainteresowania dzieci we wszystkich ich przejawach.

Wartości te i zasady zostały sformułowane w wyniku długotrwałego budowania tej pedagogiki w trakcie praktyki. C. Freinet tworzył pedagogikę będąc przez cały okres twórczości pedagogicznej czynnym nauczycielem. W codziennym trudzie i pasji bycia pedagogiem „dawał świadectwo” poszukiwanej ciągle na nowo prawdzie o wychowaniu. Tworzył ją wespół z innymi, uczył się od innych. Tak powstała oryginalna koncepcja pedagogiczna, ciągle otwarta i rozwijana przez innych, nazwana Nowoczesną Szkołą Francuską Technik Freineta. Freinet zainicjował szeroki, oddolny ruch pedagogiczny na rzecz nadania „ludzkiego oblicza szkole”. Uczyć się od niego to nie znaczy: „stosować jedynie słuszną, pewną teorię w tzw. praktyce”, nie oznacza to także „naśladować gotowe wzory”. Pedagogia Freineta nie jest zatem zbiorem recept, realizacyjnych rozwiązań, sam mistrz przestrzega: Nie jesteśmy fanatykami jednej metody. Techniki Freineta – nie tyle są metodą, co stanem umysłu lub kierunkiem. Dlatego ciągle na nowo należy ponawiać pytania o sens wychowania i wręcz „domagać się” twórczości w poszukiwaniu na nie odpowiedzi w realnym współdziałaniu wychowawców i wychowanków.

Dzieło C. Freineta jest pedagogią twórczej aktywności, propozycją edukacji mającą na celu wszechstronny rozwój osobowości na miarę potencjału możliwości tkwiących w jednostce poprzez autentycznie aktywne uczestnictwo dziecka i nauczyciela w procesie edukacji.

Zdaniem Freineta dziecko ma prawo do aktywnego poznawania świata, najpierw intuicyjnego, do coraz bardziej świadomego budowania siebie, bowiem poznawanie i opanowanie otaczającej rzeczywistości, zdaniem Freineta, dokonuje się nie tylko poprzez intelekt, ale i poprzez emocje i instynkty. Należy więc dziecku organizować środowisko edukacyjne w taki sposób, aby mogło w sprzyjających warunkach zdobywać po omacku doświadczenia, nurkować w głąb, w obszar niewiedzy po to, by zdobyć i ugruntować wiedzę i doświadczenie. Freinet proponuje nauczycielowi konkretne techniki pedagogiczne i wychowawcze, z których każda opiera się na aktywności twórczej dziecka.

Pozwólcie dziecku doświadczać po omacku, wydłużać swe korzenie, eksperymentować i drążyć, dowiadywać się i porównywać, szukać w książkach i materiałach źródłowych, zanurzać swą ciekawość w kapryśnych dziedzinach wiedzy, pozwólcie mu wyruszać w podróże odkrywcze – czasem trudne – ale pozwalające znaleźć taki pokarm jaki będzie dla niego pożywny.

Podstawowymi i najlepiej znanymi technikami Freineta są:

swobodne teksty dzieci połączone z gazetką klasową,
doświadczenia poszukujące jako podstawa do samodzielnej pracy uczniów,
planowanie pracy indywidualnej i zbiorowej,
różnorodne formy ekspresji artystycznej i technicznej,
referaty i sprawności, jako środek rozwijania zainteresowań,
korespondencja i wymiana międzyszkolna.

Jak wynika z przedstawionych technik w koncepcji tej dominują następujące elementy:

Swobodna ekspresja, która jest punktem wyjścia w nauczaniu różnych przedmiotów. Jest to zarazem najskuteczniejszy środek czynnego kształcenia języka dziecka po to, aby komunikować się z otoczeniem, wypowiadać swoje myśli i przeżycia. Gdy każde dziecko znajdzie w szkole warunki do rozwijania swobodnej ekspresji w różnych dziedzinach swego życia i twórczości, wówczas nastąpi rozwój autentycznej osobowości dziecka.
Twórczość w działaniu, która przejawia się w planowaniu pracy tygodniowej i indywidualnej. Twórcze, aktywne uczestnictwo dziecka w procesie edukacji uwzględnia jego temperament, naturalne tempo pracy i rytm rozwoju. Wymaga to odpowiednio zorganizowanej przestrzeni edukacyjnej dającej możliwość rozwijania zainteresowań czy podjęcia samodzielnej pracy.

Są wśród dzieci szybkie i głośne pojazdy mechaniczne, są zuchwali cykliści, rącze konie, spokojne osły i dobroduszni włóczędzy. Czemu nie pozwolić im iść naprzód zgodnie z ich naturalnym rytmem, który przyspieszą samorzutnie z własnej woli, gdy nadejdzie odpowiednia chwila.

Miejscem edukacji powinna być nie tylko szkoła, ale też teatr, muzeum, park, las, miasto, a wszystko po to, aby umożliwić dziecku bezpośrednie poznawanie, a więc stwarzanie warunków do obserwowania, doświadczania, eksperymentowania. Ponadto oparcie organizacji procesu edukacyjnego na autentycznym działaniu, swobodnym wyborze zadań, wywołującym motywację, gotowość na przyjęcie zadań i przeżycie wiedzy z różnych dyscyplin nauki oraz współdziałanie, samokontrola, samoocena połączone z diagnozowaniem swoich postaw i umiejętności przydatnych w życiu, co gwarantuje stały rozwój dziecka. Na to wszystko składają się przede wszystkim doświadczenia poszukujące, ćwiczenia sprawności szkolnych za pomocą fiszek autokorektywnych, referaty.

Szkoła ma być demokratyczna, respektująca prawa dziecka i ucznia w takim samym stopniu, jak obowiązki wobec wspólnoty, w której uczestniczą. Przejawia się to poprzez:

budowanie klimatu klasy, gdzie obowiązuje zwykle klasowy kontrakt opracowany przez cały zespół. Zawiera on reguły życia klasy, jest opracowany demokratycznie i poprzez jego respektowanie wychowuje do prawdziwej demokracji,
swobodną ekspresję, gdzie respektowane jest prawo do „inności”, „bycia sobą”, prawo do wolności wyrażania swoich myśli, przeżyć przy pełnym poczuciu bezpieczeństwa,
stwarzanie szansy autentycznej działalności społecznej, opartej na współdziałaniu i współpracy zespołu klasowego i środowiska („narada klasowa”, „gazetka wychowawcza”).

Edukacja ku demokracji stwarza szanse wszystkim jej uczestnikom do tworzenia nowych kompetencji komunikacyjnych, emancypacyjnych.

Freinet stwierdza, że wychowankowie Nowoczesnej Szkoły: potrafią w każdej sytuacji wziąć na siebie odpowiedzialność..., umieją zorganizować swoje działanie, i to nie tylko z punktu widzenia własnych, osobistych tendencji, ale zgodnie z potrzebami wspólnoty, z którą są zintegrowani. Ponadto będą zdolni do przeciwstawiania się z odwagą i energią każdej autorytatywnej interwencji, która by zamierzała naruszyć ich godność.

Sformułowane na wstępie pytanie jak „odczytać” dorobek pedagogiczny i jak z niego korzystać należy rozpatrywać poprzez różne odmiany nauczycielskiego działania:

Naśladowanie gotowego wzoru. Jeżeli zdecydujemy się naśladować, wówczas będziemy mechanicznie przenosić gotowe matryce w oderwaniu od idei, bez całościowego filozoficznego kontekstu. Takie pojmowanie pedagogiki Freineta jest, niestety, rozpowszechnione, a całą koncepcję nazywa się „technikami Freineta”. Tak naprawdę jeżeli nie odniesiemy naszego działania do całościowego horyzontu myśli, odbierzemy mu rzeczywisty sens i zredukujemy do bezdusznego wzoru.
Działanie, dla którego teoria jest impulsem, inspiracją, „daje do myślenia”, jest zaczynem samodzielnej twórczości nauczycielskiej. Inspiracja jest relacją pomiędzy źródłem inspiracji a osobą, która przyjmuje sygnały zeń płynące. Dlatego aby pełniej korzystać z dorobku Freineta A. Lewin sugeruje, iż „nie chodzi o techniczne przenoszenie jego doświadczeń na nasz grunt, lecz nawiązanie do inspiracji freinetowskiej”, a warunkiem inspiracji jest „wiedza, czyli znajomość pedagogiki Freineta i wewnętrzne nastawienie”. Aby być zainspirowanym i wejść w dialog z dziełem mistrza wystarczy tylko „odkryć w nim coś, co nas fascynuje, co staje się źródłem natchnienia, zachętą do podjęcia twórczego wysiłku”.

Które działanie wybrać, zdecydujcie sami.

Twórcza koncepcja C. Freineta wymaga twórczego nauczyciela.

Nie możecie wychowywać swych uczniów do budowania świata jutra, drzemiącego w ich marzeniach, jeśli sami przestaliście w te marzenia wierzyć, nie możecie przygotowywać dzieci do życia, do którego straciliście zaufanie, nie potraficie wskazać im właściwej drogi, jeśli sami siedzicie zmęczeni, zniechęceni i zagubieni na rozstaju dróg.Ja odnalazłem godność swojego zawodu, który stanowi dla mnie regułę życia – powie wam nowoczesny nauczyciel. Idźcie w jego ślady.

Notka o autorce: Marzena Kędra – dyrektor Publicznej Szkoły Podstawowej Cogito w Poznaniu, nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej. Posiada III stopień specjalizacji zawodowej, tytuł Honorowy Profesora Oświaty. Przewodnicząca Krajowego Zespołu Koordynacyjnego Polskiego Stowarzyszenia Animatorów Pedagogiki C. Freineta – ubiegłej kadencji. Autorka i realizatorka wielu programów oraz projektów edukacyjnych, autorka ponad 30 publikacji z zakresu pedagogiki wczesnoszkolnej Uhonorowana tytułami „Nauczyciel Roku 2012”, „Ambasador innowacyjnych idei i praktyk pedagogicznych”, „Dyrektor Roku 2010”.

Bibliografia:

Filipiak Ewa, Smolińska-Rębas Halina, Od Celestyna Freineta do edukacji zintegrowanej, Bydgoszcz 2000
Frankiewicz Wanda, Budowanie demokracji w szkole, Otwock – Warszawa 1995
Frankiewicz Wanda, Ku pedagogii pogranicza, Toruń 1990
Freinet Celestyn, O szkołę ludową, Wrocław – Warszawa – Kraków 1976
Lewin Aleksander, Celestyn Freinet, czyli Nowoczesna Szkoła Francuska, Warszawa 1986
Skarga Barbara, Mistrz i mag, Warszawa 1987