Okres nastoletniego życia charakteryzuje się huśtawkami nastrojów, kryzysami tożsamości, wielką potrzeba społecznej aprobaty, nadmierna chęcią do ryzyka i przygody oraz pozornie całkowitą niezdolnością do myślenia o przyszłych reperkusjach podjętych działań.
W szkole nastolatkowie są oceniani tylko za osiągnięte efekty uczenia się i ta ocena może mieć konsekwencje na ich dalsze życie. Od niej zależy przyjęcie na studia, a od studiów możliwość otrzymania dobrej pracy. Ocena nie uwzględnia sytuacji emocjonalnej i możliwości rozwoju nastolatka.
Czy można wykorzystać cechy okresu nastoletniego do rozwoju nastolatka?
Dopiero w ciągu ostatnich dwóch dekad naukowcy zaczęli rozwiązywać zagadkę nastoletniego mózgu. Zaczęto wyjaśniać zachowania nastolatków i zastanawiać się, jak je wykorzystać do wspierania rozwoju młodego człowieka. Wielu nastolatków na przestrzeni dziejów narzekało na uczucie niezrozumienia. Ryzyko, buntowniczość, impulsywność i ogólna drażliwość często postrzegana były jako ignorancja, niedojrzałość, lub „szalejące” hormony.
W latach 50. psychoanalityczka Anna Freud zasugerowała, że nastolatki próbują „rozwodzić się” z rodzicami[1], chcą zerwać więzi z rodziną, być niezależnymi. Sugerowano nawet, że nastolatek może/powinien pracować nad „wyrzuceniem” rodzica ze swego życia. Teraz wiemy, że młodzież, choć wydaje się buntownicza i łaknie niezależności, to pragnie też aprobaty rodziców i bliskich. Jeśli mamy pomóc nastolatkom, powinniśmy zwracać baczniejszą uwagę na subtelności tego, przez co przechodzą w swoim okresie nastoletnim, jakie wyzwania muszą pokonać. Do tego dokładają się zmiany fizyczne w ciele i oczekiwania ze strony otoczenia. Nastolatek często czuje się obco sam ze sobą.
Dzięki wynalezieniu funkcjonalnych skanów MRI naukowcy mogą częściowo „zajrzeć” do mózgu człowieka. Mózg w okresie nastoletnim bardzo się zmienia.
Oczywiście wczesne dzieciństwo to okres największych zmian. W ciągu pierwszych kilku miesięcy życia mózg buduje wiele połączeń między neuronami, a następnie usuwa zbędne ścieżki neuronowe, co pozwala na tworzenie bardziej wydajnych sieci. Ta wrodzona „plastyczność” oznacza, że mózg małego dziecka jest szczególnie plastyczny, co pozwala mu przejść od niemowlaka do chodzącego i mówiącego malucha.
Podczas gdy mózgi nastolatków mogły już utracić we wczesnym dzieciństwie trochę plastyczności, to jednak ciągle się rozwijają. Oznacza to, że nadal są bardzo wrażliwe na stymulację intelektualną i mają ogromną zdolnością uczenia się. To pozwala im poznawać nową wiedzę i zdobywać umiejętności.
Zastanówmy się jak można wykorzystać do rozwoju atuty wieku nastoletniego.
Buntownicy
Nastolatkowie słyną z zamiłowania do ryzyka, łamania zasad i ogólnej buntowniczości. Popatrzmy na to z pozytywnej strony. Dzięki temu mogą współtworzyć nowe, pozytywne doświadczenia. Nastolatki są otwarci na nowe drogi, na oryginalne rozwiązania. Doceniając to stwarzamy warunki do rozwoju.
Badania mózgu pokazują, że obszary mózgu związane z nagrodą rozwijają się szybciej niż te związane z karaniem i kontrolą. Nastolatki są bardziej skłonne do próbowania nowych doświadczeń. Jedną z konsekwencji może być impulsywne i ryzykowne podejmowanie decyzji, ale ta ciekawość może również przynieść korzyści. Nastolatki mogą przetestować wiele różnych doświadczeń i wybrać najlepsze. Dzięki temu uczyć się podejmować decyzje, a to przyda im się w dorosłym życiu. Jeśli nie stracą ciekawości świata, to w przyszłości mogą rozwijać nieznane technologie i realizować swoje marzenia. Mają szanse być innowatorami, a nie tylko odtwórcami. Dla rodziców i nauczycieli, którzy woleliby, aby nastolatki będące pod ich opieką spędzały więcej czasu na nauce, może to być frustrujące. Ale nieustraszona energia, którą charakteryzują się nastolatkowie, może pomóc ożywić resztę społeczeństwa, weźmy choćby jako przykład walkę ze zmianami klimatycznymi lub innymi globalnymi problemami.
Rolą dorosłych jest nie zabić tej ciekawości i odwagi.
Wahania nastroju
Wahania nastroju nastolatków można wytłumaczyć wzajemnym oddziaływaniem procesów fizjologicznych i psychologicznych związanych z dojrzewaniem. Następuje przemiana hormonalna i wahania neuroprzekaźników, które mogą wpływać na nastroje, niezależnie od woli człowieka.
Nastolatki doświadczają również zwiększonej aktywności w przyśrodkowej korze przedczołowej, która ma wpływ na postrzeganie innych ludzi. Badania pokazują, że szczególnie w połowie okresu dojrzewania uaktywnia się samoocena i zaczynają tworzyć się przyjaźnie, ale wzrasta wrażliwość, szczególnie na lekceważenia i wrogość. Wzmaga się lęk społeczny.
Bliscy nastolatków mogą być zaskoczeni tym, jak długo młodzież w tym okresie może spędzać czas na rozważaniu własnych uczuć. Dzieje się tak częściowo dlatego, że nastolatki nie nauczyły się jeszcze ich interpretować i konstruktywnie reagować na innych ludzi. Dlatego nastolatki tak mocno odczuwają porażki, np. niezdany egzamin. Poprzez dramatyczne nastroje i swoje emocjonalne reakcje nastolatki uczą się samodzielnie poruszać w zawiłościach swojego emocjonalnego świata i uczą się umiejętności, które będą niezbędne w późniejszym życiu.
Jest to okres prób, przygotowujący do podjęcia dorosłego odpowiedzialnego życia. Zrozumienie ze strony dorosłych i udzielanie wsparcie jest w tym okresie bezcenne.
Senność
Często określa się nastolatki, jako osoby żyjące w letargu i często mylone jest to z lenistwem, apatią lub upartą odmową zrobienia czegoś w odpowiednim czasie. Należy pamiętać, że zegar biologiczny nastolatka jest zaprogramowany inaczej niż dorosłego[2].
Senność polega na wzroście w organizmie melatoniny. Dla nastolatków melatonina podnosi się i opada później niż u dorosłych – co oznacza, że są czujni i aktywni, gdy ich rodzice są gotowi na spanie, a zmęczeni i senni wczesnym rankiem, kiedy ich rodzice są już gotowi do działania. Przynajmniej opiekunowie i rodzice powinni wykazać się większym zrozumieniem senności porannej nastolatków, oni doświadczają czegoś podobnego do „jet lag”. Jeśli weźmiemy to pod uwagę, to możemy dostosować działania do zegara biologicznego nastolatka.
Szkoła może dostosować godziny pracy szkoły do okresów aktywności nastolatków. Można rozpoczynać lekcje później i powinno się unikać pisania sprawdzianów w pierwszej połowie dnia. Przynajmniej nauczyciele i rodzice mogą wykazać się zrozumieniem dla senności porannej nastolatka. Naukowcy apelują o zmianę godzin funkcjonowania szkoły.
Nagroda
Sfrustrowani i buntownicy nastolatkowie są bardzo wrażliwi na okazywany im gniew. Podnoszenie głosu w stosunku do nich przynosi wprost przeciwny skutek. Nie są w stanie usłyszeć żadnej logiki tłumaczenia, dlatego trzeba rozważyć – jak wprowadzać dyscyplinę. Zamiast stosowania kar, lepiej poprosić nastolatka o zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdzie.
Pomagają docenienie i pochwały, zwłaszcza jeśli są oferowane szybko. W szkołach uczniowie otrzymują oceny z opóźnieniem, co zmniejsza podekscytowanie i satysfakcję z dobrego wyniku.
Szkoła powinna oferować nastolatkom różne techniki uczenia się. Zamiast biernego czytania tekstów lub słuchania wykładów warto uaktywnić pamięć uczniów. Można na przykład zaproponować samodzielne podsumowywanie tego, czego się nauczyli lub próbę połączenia danego tematu z innymi tematami. Nastolatki mają bardzo chłonne umysły, ale tylko w stosunku do tego, co ich interesuje. Więcej na temat nauczania atrakcyjnych metoda nauczania tutaj. Postaram się zrobić wpis na ten temat.
Zainteresowanie ze strony dorosłych
Samo wyrażanie prawdziwego zainteresowania tym, co czują nastolatki i pomoc w zrozumieniu przyczyn ich zmagań i wyzwań, może przynieść ogromne korzyści.
Nastolatki są szczególnie podatne na myśl, że poprzez swoje działania mają duży wpływ na swoje życie. Prawdą jest, że im więcej ćwiczą i im więcej wysiłku wkładają w samokontrolę i regulację swoich emocji, tym bardziej panują nad swoim życiem. Dlatego docenianie i udzielane wsparcie przynoszą dobre efekty.
Notka o autorce: Danuta Sterna jest byłą nauczycielką matematyki i dyrektorką szkoły, ekspertką merytoryczna w programie Szkoła Ucząca Się (SUS), prowadzonym przez CEO i PAFW. Autorka książek i publikacji dla nauczycieli, propaguje ocenianie kształtujące w polskich szkołach, prowadzi też swoją stronę: www.oknauczanie.pl. Niniejszy artykuł ukazał się w partnerskiej platformie Edunews.pl www.osswiata.pl. Inspiracja artykułem Davida Robsona z BBC.com.
Przypisy:
[1] Adolescence, Anna Freud, The Psychoanalytic Study of the Child, Vol.13, 1958. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00797308.1958.11823182.
[2] Adolescent Changes in the Homeostatic and Circadian Regulation of Sleep, Hagenauer M.H., Perryman J.I., Lee T.M., Carskadon M.A., S. Karger AG, 2009, Vol.31, No. 4, June 2009 https://www.karger.com/Article/Abstract/216538.
