Przestrzeń, w której się uczymy pełni ważną rolę w edukacji. Włoski pedagog, Loris Malaguzzi, prowadzący szkoły w regionie Reggio Emilia, nadawał jej funkcję tzw. trzeciego nauczyciela. Twierdził, że przestrzenie edukacyjne wnoszą do edukacji wartość dodaną, a zarówno klasa, jak i przestrzenie szkoły powinny być nie tylko funkcjonalne, ale także stymulować kreatywność uczniów. Powinny też być na tyle elastyczne, żeby pozwalać nauczycielom zaspokajać różne edukacyjne interesy i potrzeby podopiecznych, a także sprzyjać wspólnemu konstruowaniu wiedzy przez uczniów.
Wczoraj odbyła się międzynarodowa konferencja online pt. Active Learning Inspirational Talks (Inspirujące Rozmowy o Aktywnym Uczeniu się), którą zorganizowały organizacje prowadzące projekt NOVIGADO: Fundacja Think! z Warszawy, European Schoonet z Brukseli, agencja Ministerstwa Edukacji Turcji YEGITEK, agencja Ministerstwa Edukacji Francji Reseau Canope oraz dwie szkoły publiczne: LP2I z Francji oraz AEFCPS z Portugalii. Zapis konferencji będzie dostępny na stronie projektu NOVIGADO (https://fcl.eun.org/novigado), natomiast teraz warto przedstawić skrót z prezentacji zaproszonych ekspertów.
Wypowiedzi ekspertów dotyczyły różnych aspektów relacji między przestrzenią edukacji a aktywnymi formami uczenia się i innowacyjnym nauczaniem z wykorzystaniem nowych technologii. Można postawić tezę, że szkoły powoli będą przechodzić transformację, nie tylko pod wpływem zmian zachodzących w społeczeństwie i gospodarce, ale także ze względu na oddolne inicjatywy samych nauczycieli i dyrekcji szkół. Taka przemiana może jeszcze zająć bardzo dużo czasu, ale pojawiają się już różnorodne inicjatywy i są wdrażane programy zmian, które zrywają z modelem szkół wywodzących się jeszcze z państwa pruskiego. Dyskusja, czy stawiać na przekazywanie wiedzy, czy raczej na rozwój kompetencji kluczowych lub przekrojowych, ma miejsce już w wielu krajach Europy. Chyba najdalej zaawansowani w tych przemianach są Finowie, a pozostałe kraje często sięgają do szkolnictwa fińskiego w poszukiwaniu inspiracji i pomysłów na zmiany. Wreszcie, często też zmiany są wymuszane przez nowe budynki szkolne, w których pojawiają się nowe możliwości dla aktywności edukacyjnych, co ma także wpływ na praktykę nauczanie.
Oczywiście wszystko ostatecznie zależy od dyrektora szkoły i przede wszystkim nauczycieli – gdyż poważna i trwała zmiana edukacyjna w szkołach zaczyna się w głowach nauczycieli. Do zmiany są potrzebne nie tylko rozumienie potrzeby zmian w nauczaniu, ale i zestaw umiejętności oraz narzędzi, dzięki którym zaktywizowani zostaną uczniowie. Bo zmiany bez postawienia w centrum procesu edukacyjnego uczniów i ich aktywnego uczenia się – praktycznie nie mają sensu.
W wystąpieniu wprowadzającym prof. Stephen Heppell, filozof i badacz edukacji z Uniwersytetu Camilo Jose Cela w Madrycie, jeden z najważniejszych europejskich ekspertów w obszarze uczenia się, nowych mediów i technologii zauważył, że żyjemy w niesamowicie interesującej dekadzie i że następne 10 lat będzie szczególnie ważne dla rozwoju edukacji na świecie. Prawdopodobnie wiele się zmieni, a musi się zmienićze względu na dzieci, które w tych tradycyjnych modelach sobie po prostu nie radzą i są nimi znudzone. Uczyniliśmy z edukacji coś zbyt poważnego, zapominając, że człowiek powinien cieszyć się z nauki, że nauka to też dobra zabawa. Mamy wiele narzędzi i możliwości, żeby dokonać tu poważnych zmian, zgodnych z potrzebami młodych ludzi. „Pomyślmy o szczegółach – jak uczynić uczenie się lepszym. Trochę o tym zapomnieliśmy. Dzieci są nieco znudzone tym, co im oferujemy.” – przekonywał.
Profesor Heppell zwracał także uwagę na potrzebę zmian w przestrzeniach szkolnych. Powinniśmy czynić je bardziej elastycznymi, czyli takimi, aby służyły do rozwoju różnych umiejętności. Nie powinniśmy też w szkołach bać się eksperymentowania z różnymi rozwiązaniami w tej przestrzeni (np. pokazywał zbudowane w kilku szkołach zjeżdżalnie dla uczniów, prowadzące z wyższych pięter na niższe). Nawet w niewielkiej przestrzeni klasy, jeśli jest dość „elastyczna” możemy zmieścić kilka stref, które służyć będą rozwijaniu szczególnych umiejętności, np. prezentowania czy współpracy w grupie.
Heppell zwracał także uwagę na fundamentalne zagadnienia, o których w zasadzie zupełnie nie pamiętamy – temperaturę powietrza w klasach (wg niego powinna nie być wyższa niż 21 stopni); poziom hałasu w szkole – nieraz na poziomie szkodliwym dla uczniów (np. jedna ze szkół wyznaczyła „dyżurnych”, którzy mierzą poziom hałasu w szkołach i dają sygnał, że trzeba się wyciszyć); roślinność w szkole (bo dostarczanie tlenu, ale są także świetnymi „narzędziami” edukacyjnymi na przedmioty przyrodnicze; wychodzenie z zajęciami ze szkoły (nie można uczyć się jedynie w zamkniętym w salach, trzeba zobaczyć i starać się zrozumieć świat na zewnątrz - dobry przykład „szkoła na plaży”). To wszystko ma wpływ na uczenie się, ale i samopoczucie nauczycieli.
Na koniec wystąpienia Heppell zwrócił uwagę na jego zdaniem wielkie wyzwanie dla szkół. Zobaczyliśmy już podczas COVIDu, że dzieci dokonują wyborów. Nie zawsze chciały się uczyć tak, jak proponowali nauczyciele podczas edukacji online. Doświadczyły różnych sytuacji edukacyjnych i z tym doświadczeniem powróciły do szkół po pandemii. Nie miejmy wątpliwości - jeśli szkoła przestanie im odpowiadać – wybiorą inne formy edukacji (jeśli w ogóle wybiorą). Musimy powoli przyzwyczaić się do myśli, że szkoła jako instytucja może być zastąpiona. Technologia pozwala na to już teraz. Podczas pandemii nauczyciele wielokrotnie zastanawiali się – czy moi uczniowie są po drugiej stronie ekranu. Jeśli szkoły mają przetrwać jako instytucje – musimy się wziąć się do roboty i zastanawiać, jak je zmieniać. Co zrobić, aby przywrócić uczniom radość z uczenia się. Być może można powiedzieć, że po pandemii i rozpoczęciu przez Rosję wojny w Ukrainie nastał jakiś „nowy świat” i w tym świecie potrzebna jest „nowa edukacja”.
Kolejnym prelegentem był Xavier Garnier, nauczyciel z francuskiej szkoły Lycée Pilote Innovant International (LP2I), jeden z koordynatorów projektu NOVIGADO.
Opowiadał o tym, jak rozpoczęła się zmiana w jego szkole. W 2015 w odbył się cykl lokalnych debat, w których wzięło udział wiele różnych osób i ekspertów, także ze społeczności lokalnej. Zastanawialiśmy się, w jaki sposób rozwijać szkołę. Jak zmienić tę przestrzeń, w której uczyliśmy się. Szukaliśmy dobrych pomysłów, nie na to, czego mamy się uczyć, ale jak mamy się uczyć. Chcieliśmy oderwać się od nauczania według podstawy programowej, aby rozwijać kompetencje 21 wieku – mówił Garnier.
Tłumaczył, że nie chodzi o to, żeby całkowicie porzucić te praktyki nauczania, które tradycyjnie stosowaliśmy w szkołach, lecz je poważnie zróżnicować. Musimy iść naprzód i projektować nowe sposoby nauczania – tworzyć nowe scenariusze, które będą nastawione na rozwijanie różnych kompetencji. Mamy wiele różnych narzędzi ICT, które pozwalają nam tworzyć świetne scenariusze dla naszych uczniów. Możemy się skupić na rozwijaniu poszczególnych kompetencji. Różnorodność musi dotyczyć także przestrzeni edukacyjnej. W żadnej szkole nie ma jednej przestrzeni, w której dałoby się zrobić wszystko – trzeba czasem wyjść, na korytarz, na boisko, a może poza szkołę. Musimy z tego częściej korzystać, ale także nauczyć się uczyć w takich „nieoczywistych” miejscach.
W szkołach powinny być też przestrzenie wielofunkcyjne – laboratoria, w których będziemy mogli eksperymentować z różnymi podejściami i narzędziami. Jest to korzystne nie tylko dla uczniów, ale i nauczycieli. Dzięki eksperymentowaniu i testowaniu siebie i uczniów w nowych przestrzeniach będą się pedagogicznie rozwijać.
Zwracał uwagę, że do każdej nowej przestrzeni musimy się przyzwyczaić. Czasem zabiera to sporo czasu, ale to zrozumiałe. Przekonywał jednak, że po pewnym czasie nie będziemy chcieli wrócić do poprzednich praktyk. Będziemy mogli śmiało ruszyć w pedagogiczny świat i łatwiej nam będzie eksplorować nowe metody nauczania, także z wykorzystaniem technologii.
Do udziału w konferencji zaproszono także nauczycieli i edukatorów z Finlandii - Sampo Forsström i Mikko Horila. Pierwszy z nich zwrócił uwagę na ważny aspekt dotyczący relacji w szkole. Złe relacje lub zbyt formalne relacje między uczniami i nauczycielem mogą być jakąś przeszkodą dla uczenia się. Jedną z takich prostych rzeczy, którą możemy zmieniać codzienność jest pytanie – jak się czujesz? Nie musimy wszystkich o to pytać na początku lekcji - możemy wykorzystać aplikacje, np. zrobić to z pomocą Mentimeter – co pewnie zajmie minutę.
Obaj eksperci fińscy mówili przede wszystkim o klimacie edukacji w przestrzeniach szkolnych. Powinniśmy wiedzieć, np. jaki jest stan pomieszczeń (temperatura, poziom hałasu, zawartość CO2 w powietrzu). Hałas i zbyt wysoki poziom CO2 to ich zdaniem dwie istotne przeszkody dla uczenia się. W szkołach przydatna jest sieć mierników rejestrujących dane. Badania pokazują, że hałas czyniony przez dzieci jest znacznie większy niż ten czyniony przez dorosłych. Zbyt wysoka temperatura i poziom CO2 mają wpływ na jakość uczenia się. Uczniowie są bardziej zmęczeni, trudniej im przyswajać wiedzę. Jeśli warunki w klasie są nieodpowiednie, może wówczas szukać innej przestrzeni w szkole lub poza budynkiem?
Stephanie Burton z Uniwersytetu Pedagogicznego Vaud w Lozannie (Szwajcaria) mówiła, że dzisiaj szkoły stoją przed niekończącym się wyzwanie innowacyjności w edukacji. Dotyczy to także przestrzeni szkolnych. Zróżnicowana przestrzeń jest kluczowa, jeśli myślimy o nowych podejściach w nauczaniu/uczeniu się. Warto jej zdaniem stosować podział na różne strefy i w klasie i w szkole, co pozwala rzeczywiście zróżnicować aktywności uczniów. Z pomocą służy nam ICT – ciekawe, że mamy tyle nowoczesnych narzędzi, ale ciągle staramy się uczyć jak 20 lat temu – zauważyła Burton. Musimy przearanżować szkolne przestrzenie i zacząć używać narzędzi, które każdy z nas posiada.
Burton opowiadała także o tworzeniu laboratoriów edukacyjnych poza szkołami. Takie nowoczesne EduLaby są dobrym pomysłem, bowiem można w nich prowadzić działania edukacyjne przez 7 dni w tygodniu. Opowiadała o swoim laboratorium, które stworzyła w Lozannie, a w którym odbywają się zajęcia zarówno dla szkół, jak i dla społeczności lokalnej
Annelies Raes z Katolickiego Uniwersytetu w Leuven zauważyła, że nauczyciele są obecnie pod dużą presją. Wiele się od nich oczekuje, natomiast możliwości w obecnym systemie są ograniczone. W swoich działaniach postawiła na uczenie współpracy, które jej zdaniem jest jedną z bardziej zaniedbanych kompetencji w edukacji. A przecież to jedna z najważniejszych umiejętności w XXI wieku. Z wykorzystaniem różnych metod możemy poprzez współpracę wprowadzać elementy aktywnego uczenia się na każde zajęcia szkolne.
Kolejnym ekspertem projektu NOVIGADO była Barbara Ostrowska ze Międzynarodowych Szkół Paderewski w Lublinie. Jej wystąpienie poświęcone było w całości aktywnemu uczeniu się, o którym opowiadała z perspektywy badacza edukacji, psychologa i nauczyciela.
Przekonywała, że elementy aktywnego uczenia się możemy wprowadzić na dowolnej lekcji i w dowolnej szkole. Aktywne uczenie się to proces tworzenia znaczenia. Uczeń musi być w centrum, jeśli mają tworzyć swoją wiedzę – i to jest podstawowy warunek. Mówiła o tym, jak zaplanować lekcje, które jednocześnie mają elementy aktywne i są realizowane w przestrzeni, która jest elastyczna. Właściwym jej zdaniem jest pytanie: Jak sprawić, aby moi uczniowie odkryli to?, zamiast: Jak im to wyjaśnić? W tej zmianie pomaga elastyczna przestrzeń szkolna – mówimy tu z jednej strony o wyposażeniu (mobilne, łatwe do przemieszczania i przestawiania), ale z drugiej strony elastyczność oznacza także dawanie uczniom wyboru: gdzie i jak się uczą, w jakiej przestrzeni chcą być.
Jako nauczyciele możemy napotkać kilka przeszkód we wprowadzaniu aktywnego uczenia się w szkołach, np. postawa nauczyciela, zbyt dużo osób w klasie, złe meble, przestarzała podstawa programowa, brak czasu, presja na egzaminy, itp. Ale możemy z tym sobie poradzić – przekonywała, jeśli tylko chcemy. Zacznijmy od pytania Dlaczego? (to nam narzuci pewną postawę, przekonanie do zmian), a potem Jak? Na końcu zostaje pytanie Co? (zmieniać).
Do zmiany podejścia w nauczaniu zachęcał także Adil Tugyan, ekspert tureckiego Ministerstwa Edukacji. Nie możemy zanudzać naszych uczniów, starajmy się czynić naukę ciekawą i angażującą. Warto przypomnieć sobie słowa Einsteina – „jedyną przeszkodą dla mojego uczenia się jest moja edukacja” czy „Nie uczę moich studentów, tylko im stwarzam warunki do uczenia się.” Aktywne uczenie się może być właśnie taką dobrą zmianą w edukacji. Musimy ich zaangażować w edukację w klasie. Jeśli się angażują – będą bardziej zmotywowani, aby się uczyć także poza klasą. A angażują się chętniej, gdy pojawia się technologia na zajęciach, albo gdy pojawia się możliwość korzystania z własnych urządzeń - przekonywał. Zwłaszcza, że mamy cały świat w swoich kieszeniach (w naszych smartfonach).
W ostatniej części konferencji eksperci NOVIGADO - Marcin Zaród z Fundacji Think! i Tarnowskiej Akademii Nauki oraz Bart Verswijvel z European Schoolnet przedstawili najważniejsze rezultaty projektu i zestaw rekomendacji dla szkół, nauczycieli, instytucji szkolących nauczycieli oraz decydentów oświaty.
Jeśli rzeczywiście chcemy zmiany, musimy wyjść poza pudełko/ pudełka – mówił Marcin Zaród. Jest ich wiele. Np. lekcja 45 minutowa - która uniemożliwia stosowanie bardziej skomplikowanych metod (więc konieczne np. blokowanie). Albo za mała klasa (spróbujmy wyjść z niej), wreszcie – ustawienie Sali lekcyjnej (rzędy ławek – możemy to zmienić). Spróbujmy uwolnić się od tych naprawdę pozornych przeszkód dla zmian w szkole.
Myśląc o elastycznych przestrzeniach szkolnych zawsze musimy zacząć od pedagogiki. Jak chcemy w nich uczyć? Potem zastanawiajmy się, jakie technologie wykorzystać i w jakim celu, a wreszcie – jak lokować naszą aktywność w przestrzeni szkolnej lub jak dopasować przestrzeń szkolną do naszych potrzeb.
Aby w naszych zmianach odnieść sukces potrzebujemy trzech nastawień: Mindset (tu musimy wykonać poważną pracę umysłową na początku – zastanowić się dlaczego, jak i co musimy zmienić w naszej praktyce) / Skillset (jakiego zestawu umiejętności będziemy rozwijać)/ Toolset (jakich narzędzi użyjemy) – przekonywał Zaród.
Z kolei Bart Verswijvel zaprezentował zestaw opracowań i narzędzi wypracowanych w NOVIGADO. Przytoczył też zabawną anegdotę. Kiedyś przyszła do European Schoolner taka wiadomość: „Zbudowaliśmy już tą nową przestrzeń – ale jak jej użyć?”. Faktycznie – to bardzo częsty problem. Inwestujemy w piękny nowoczesny budynek szkolny, a potem dzieje się w nim to samo, co w szkołach działających w starszych budynkach. Zmiany, w których punktem wyjścia nie jest pedagogika, mają niewielką wartość. Zachęcamy do korzystania z naszych poradników (Przestrzeń w edukacji), jak i narzędzia do tworzenia scenariuszy zajęć w elastycznych przestrzeniach (Online Scenario Tool).
Wszystkich zainteresowanych projektem NOVIGADO i zasobami dotyczącymi aktywnego uczenia się zachęcamy do odwiedzin strony projektu https://fcl.eun.org/novigado.
***
Niniejszy artykuł powstał w ramach projektu NOVIGADO.
Finansowany ze środków Erasmus+ projekt NOVIGADO koordynuje Fundacja Think! (lider konsorcjum), zaś partnerami są belgijska organizacja European Schoolnet (zrzeszająca wszystkie ministerstwa edukacji w UE), turecki YEGITEK (agencja tureckiego ministerstwa edukacji ds. technologii), francuska CANOPE (agencja francuskiego ministerstwa edukacji ds. Publikacji edukacyjnych) i dwie innowacyjne szkoły – francuska Lycee Pilote Innovant International oraz portugalska Agrupamento de Escolas Fernando Casimiro Pereira da Silva.
Na stronie https://fcl.eun.org/novigado-results można znaleźć liczne opracowania (także w języku polskim) poświęcone m.in. współczesnemu rozumieniu aktywnego uczenia się, organizacji przestrzeni edukacyjnych w szkole i wykorzystania ich w nauczaniu, opinie przedstawicieli środowisk naukowych i oświatowych dotyczących aktywnego uczenia się we współczesnej szkole, jak również przegląd światowej literatury w tym temacie. Znajdują się tam też linki do kursu MOOC oraz webinarów. Zapraszamy do śledzenia informacji o projekcie NOVIGADO i korzystania z opracowań i materiałów dla szkół i nauczycieli.
Więcej informacji: http://fcl.eun.org/novigado
Notka o autorze: Marcin Polak jest twórcą i redaktorem naczelnym portalu o nowoczesnej edukacji Edunews.pl (2008-) i organizatorem cyklu konferencji dla nauczycieli INSPIR@CJE (2013-). Zajmuje się zawodowo edukacją od 2002, angażując się w debatę na temat modernizacji i reformy szkolnictwa (zob. np. Dobre zmiany w edukacji, Jak będzie zmieniać się edukacja?). Blisko współpracuje z nauczycielami i szkołami. Należy do społeczności Superbelfrzy RP. Realizuje projekty edukacyjne i szkoleniowe o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Szczególnie interesują go inicjatywy związane z tematyką przestrzeni edukacji - był liderem dwóch ważnych projektów międzynarodowych Fundacji Think!: Eduspaces21 oraz NOVIGADO. Jest współautorem kilku poradników dla szkół dotyczących przestrzeni edukacyjnych (m.in. Przestrzeń w edukacji).
