Doraźne zmiany nie wystarczą

Demograficzne tło

Powszechnie wiadomo, że nasze społeczeństwo się starzeje. Ludzie żyją dłużej, a dzieci rodzi się niewiele. Według prognoz, w 2030 roku prawie 1/3 populacji Polski będą stanowiły osoby powyżej 60-go roku życia, liczba osób starszych w wieku powyżej 85 lat wzrośnie o ponad połowę, a liczba osób w średnim wieku zmniejszy się o 1/3.

Już zaczynamy odczuwać zanik dywidendy demograficznej, a za chwilę dotknie nas gwałtowny spadek liczby ludności aktywnej zawodowo. David Coleman, profesor demografii na Uniwersytecie w Oksfordzie i wybitny specjalista, opisując naszą sytuację użył porównania z rozpędzonym autem jadącym prosto na skałę. Trzymając się tej analogii można stwierdzić, że – zapewne – auta nie uda nam się zatrzymać. Warto jednak spróbować trochę przyhamować i zmniejszyć siłę uderzenia. Państwo ma tu do dyspozycji kilka mechanizmów. Jakich?

Najczęściej mówi się o konieczności wprowadzenia skutecznej polityki prorodzinnej. Wielu polityków, publicystów i zwykłych ludzi sądzi, że w ten sposób można uratować sytuację. Niestety tak nie jest. Dobitnie wskazują na to wyniki symulacji prezentowanych podczas II Kongresu Demograficznego. Większe nadzieje można za to pokładać w otwartej polityce migracyjnej.

Kolejnym narzędziem, z którego rząd na szczęście odważył się skorzystać, było przesunięcie wieku emerytalnego. Warto przy okazji dodać, że błędnym jest rozumowanie, wedle którego zmuszani do pracy będą teraz ludzie starzy. W środowisku demografów funkcjonują określenia „młodzi starzy” i „starzy starzy”. Osoby 60-letnie są na ogół aktywne i w pełni zdolne do pracy. Oczywiście niezwykle ważna jest dla nich dostępność i wysoka jakość usług medycznych, w tym badań profilaktycznych.

Przy aktualnym systemie emerytalnym odchodzenie „młodych starych” z rynku pracy oznaczałoby ogromne obciążenie dla skurczonej grupy pracujących. Ci drudzy potrzebują środków na zakładanie i utrzymanie rodzin. Dla osób mających elementarną wiedzę z zakresu demografii oczywiste jest zatem, że decyzja o przesunięciu wieku emerytalnego była absolutną koniecznością.

Mając świadomość, że trendów demograficznych nie da się odwrócić, roztropnie byłoby pogodzić się z losem i możliwie najlepiej przygotować na nadejście tego, co nieuniknione. Może to jednak wymagać zupełnie nowego, świeżego spojrzenia na niektóre instytucje i zaryzykowanie wprowadzenia w nich istotnych zmian. Jako jedno z pierwszych zadań, warto rozważyć gruntowną reformę systemu edukacji.

Wiedza z krótkim terminem ważności

Jeszcze kilkanaście lat temu zdobyte wykształcenie na ogół wystarczało człowiekowi aż do końca jego życia zawodowego. Obecnie szacuje się, że przeciętnie wystarcza na ok. 15 lat, a niebawem będzie to znacznie krótszy okres. Pracownicy doszkalają się samodzielnie, uczestniczą w kursach finansowanych z własnej kieszeni lub przez pracodawców wspieranych obficie unijnymi pieniędzmi. Osoby, które tego nie robią, wypadają z rynku pracy.

Pracodawcy wolą zatrudniać młodych, prosto po dobrych studiach, ze świeżą wiedzą niż czterdziestokilkulatków, którzy nie radzą sobie w świecie nowych technologii. Niebawem jednak będą musieli przyzwyczaić się do zmieniającej się struktury wieku w grupie osób aktywnych zawodowo i oswoić z myślą, że młodych jest niewielu. Starszych natomiast – chętnych do pracy – nie brakuje.

Pracowników trzeba będzie wielokrotnie przyuczać w ciągu tak długiego życia zawodowego, a wysokimi kosztami tego procesu nie będzie można obarczać jedynie pracodawców i samych zainteresowanych. Tu właśnie jest miejsce na aktywną rolę państwa i publicznego systemu kształcenia ustawicznego.

Przedmiotowe kursy oferowane przez liczne ośrodki szkoleniowe nie wydają się wystarczającym rozwiązaniem. Przykładowo, aktualnie prowadzony jest „Program 45/50+” mający na celu pomoc w znalezieniu i utrzymaniu pracy osobom w wieku przedemerytalnym. W ramach tego programu odbywają się szkolenia z efektywnego poszukiwania pracy, udzielane są pożyczki i dopłaty do szkoleń (również dla pracodawców), staże, kursy przyuczenia do zawodu oraz propozycje prac interwencyjnych. Działania te nie przynoszą jednak widocznych efektów. Być może z powodu słabej, często krytykowanej jakości szkoleń. Warto rozważyć, czy w miejsce doraźnych działań nie zaproponować przeprojektowania systemu edukacji, dostosowując go do nowych warunków.

Mniej ludzi, mniej studentów

Spójrzmy na szkolnictwo wyższe. Z jednej strony, uczelnie mają poważne problemy związane z niżem demograficznym (zakłada się, że już teraz, nawet w najlepszych uczelniach, liczba studentów zmniejszy się o ok. 20 – 30 proc., a do 2025 roku przetrwa jedynie co siódma uczelnia prywatna). Z drugiej strony – jak grzyby po deszczu wyrastają uniwersytety trzeciego wieku. W roku 2000 działało 25 takich placówek, w 2011 już 250, a w roku 2012 (ogłoszonym przez Senat Rokiem Uniwersytetów Trzeciego Wieku) ich liczba wzrosła aż do 350 z ponad 100 tysiącami członków.

Istnieje więc problem z niedomykającymi się budżetami uczelni z powodu topniejącej liczby studentów. Ratowanie się przez upowszechnianie studiowania nie ma sensu – już osiągnęliśmy absurdalnie wysoki współczynnik skolaryzacji. Jest kadra akademicka, infrastruktura, są spore nakłady na naukę oraz, będąca w toku, reforma, której celem jest podwyższenie jakości kształcenia.

Równocześnie pracodawcy zgłaszają zapotrzebowanie na kompetentnych, regularnie dokształcanych pracowników. Istnieje wreszcie wśród osób starszych potrzeba uczenia się i chęć zdobywania wiedzy.

Może czas skonstruować system edukacji, który zaspokoi wszystkie te interesy i uchroni nas przed rozbiciem się o skały?

Notka o autorce: Dr Marta Kiełkowska – od 2007 roku jest zatrudniona na stanowisku adiunkta w Zakładzie Statystyki, Demografii i Socjologii Matematycznej IS UW. Jest ekspertem Instytutu Obywatelskiego.

(Źródło: przedruk, Lupa Instytutu, Instytut Obywatelski)