Z całą pewnością Internet i smartfony zmieniają nasze życie, nasze mózgi i sposób funkcjonowania społeczeństwa. Jedni lamentują, inni z entuzjazmem się angażują, a jeszcze inni analizując, próbują zrozumieć.
Czytam znakomitą książkę, dotycząca ewolucji człowieka, z licznymi odniesieniami do ewolucji kultury i języka. Mam na myśli, załączoną na ilustracji książkę Robina Dunbara „Człowiek – biografia”, wydaną w 2016 r. przez Copernicus Center Press (oryginał w języku angielskim ukazał się w 2014 roku).
W nawiązaniu do wcześniejszego wpisu (Studencie, nie bój się popełniać błędów) przytoczę najpierw to zdanie: „Nauka idzie do przodu nie poprzez znajdywanie poprawnych odpowiedzi za pierwszym razem, lecz przez zmuszanie nas do zadawania pytań.” Od blisko 40 lat czytam książki odnoszące się do ewolucji człowieka. Coraz to nowe fakty i nowe odkrycia, zmieniające nie tylko filogenezę i systematykę, ale i coraz to nowe hipotezy, wyjaśniające różne kwestie np. przyczyny wzrostu wielkości mózgu, powstanie języka i kultury itd. Za każdym razem pasjonujące opowieści (pamiętam tylko te dobrze napisane). Niby ten sam temat… a za każdym razem intrygująca opowieść, zarówno dla biologa, jak i zwykłego człowieka. W ostatnich latach zawodowo wykorzystuję tę wiedzę w pracy ze studentami… w ramach seminarium dyplomowego i autoprezentacji, próbuję lepiej najpierw samemu zrozumieć, a potem opowiedzieć studentom. Mam na myśli wykorzystanie nowych technologii w komunikacji naukowej. Uzyskuję dodatkowe uzasadnienie dla wykorzystania Internetu, Facebooka i kamishibai w upowszechnianiu treści naukowych. Staram się studentów wyposażyć w kompetencje ważne w XXI wieku… a jednocześnie, jak się okazuje, odwieczne dla Homo sapiens.
Robin Dunbar przedstawia zupełnie nowe pytania i nowe interpretacje na temat ewolucji człowieka i społeczności: przedstawia oryginalną hipotezę mózgu społecznego oraz modele budżetów czasowych (wyjaśniającym m.in. wzrost objętości mózgu). Ta ostatnia dobrze koresponduje z dwoma innymi naukowymi opowieściami, które poznałem w ostatnich latach: „Walka o ogień – jak gotowanie stworzyło człowieka” Richarda Wranghama (Wydawnictwo CiS, 2009) oraz „Homo przypadkiem sapiens” Konrada Fiałkowskiego i Tadeusza Bielickiego (Wyd. PWN 2008).
W książce Dunbara fascynuje mnie podejście do języka i komunikacji. Znajduję pogłębione uzasadnienie dla moich pomysłów, które przedstawiałem ostatnio na kilku wykładach (w załączaniu slajd z prezentacji). Dunbar przedstawia nowe interpretacje „w kontekście ewolucji człowieka: należy do nich muzyka i taniec, opowiadanie historii, religia oraz formy umysłowości społecznej określone mianem teorii umysłu lub mentalizacja, a także śmiech.” Czytając opowieść naukową Robina Dunbara, w tle zastanawiam się nad fenomenem Facebooka i treści tam zamieszczanych. Chyba zawsze ludzie badając ewolucję i przeszłość, myślą o zrozumieniu teraźniejszości i zbliżającej się przyszłości. By płynąć z nurtem, a nie zawracać Wisły kijem.
Autor „Biografii Człowieka” wskazuje, że rozmiar mózgu jest związany z wielkością grupy, do której należy nosiciel owego mózgu. Ponadto pisze, że można ustalić ile dodatkowego czasu jest potrzebne na tworzenie więzi społecznych w większych grupach. „Zwiększony mózg musi iść w parze z dodatkowym czasem na zdobywanie pożywienia.” Bo większy mózg to dużo większe zapotrzebowanie energetyczne organizmu. I na tym tle zastanawiam się na ile Internet i komputery „powiększają” nam funkcjonalny mózg (zewnętrzne nośniki pamięci). Czy Internet (np. Facebook) poprzez nowe formy więzi społecznych pozwalają nam tworzyć lub funkcjonować w znacznie większych społecznościach (w odniesieniu do naszych przodków) globalnego świata? Język (mowa) znacząco zmienił człowieka i społeczności. Podobnie było z pismem. W czasach trzeciej rewolucji technologicznej powoli dokonuje się kolejna, zasadnicza zmiana. Mózg się nam „powiększa”, ale w zupełnie inny sposób. Nasuwają mi się skojarzenia z futurystycznymi wizjami Stanisława Lema.
I jeszcze jednego uzasadnienia szukam w książce Dunbara – uzasadnienia biologicznego dla konektywizmu. Język umożliwił tworzenie uporządkowanych sieci, „w których jednostki połączone są ze sobą więzami pokrewieństwa, przyjaźni i zobowiązań. Sposób, na jakie sieci te są zorganizowane ze względu na więzi rodzinne i pozostałe, a także to, jak nakładają się one na relacje przestrzenne, ma wpływ na to, jak łatwo przychodzi jednostce zawołanie o pomoc, i jak skutecznie podtrzymywane są zależności, od których zależy spójność i trwałość sieci.” Człowiek chyba zawsze uczył się w sieci. Tylko dawnie inaczej wyglądał nasz ekosystem edukacyjny.
Z lektury „Człowieka” wynika, że już dawno zaczęliśmy żyć w świecie wirtualnym. Dwa kluczowe aspekty kultury są wyjątkowe dla ludzi: religia i opowiadanie historii. Co istotne – jak pisze Dunbar – „obie wymagają od nas, abyśmy żyli w świecie wirtualnym: w świecie naszych umysłów.” Zastanawiam się, czy elektroniczna rzeczywistość wirtualna nie jest czasem jedynie rozbudowaną rzeczywistością wirtualną naszego mózgu.
Wracam do lektury. Pasjonującej. Literatura faktu (np. naukowa i popularnonaukowa) jest równie intrygująca jak beletrystyka. Bowiem jest coraz więcej naukowców potrafiących… opowiadać! Dobrze opowiadać.
Notka o autorze: Prof. dr hab. Stanisław Czachorowski jest biologiem, ekologiem, nauczycielem i miłośnikiem filozofii przyrody, pracownikiem naukowym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Niniejszy wpis ukazał się na jego blogu Profesorskie Gadanie. Licencja CC-BY.
