Zła wiadomość jest taka, że znajdujemy się w środku kryzysu o niespotykanych rozmiarach i o globalnym znaczeniu. Martha Nussbaum, jedna z najbardziej cenionych na świecie filozofów polityki i prawa przekonuje, że nie chodzi tutaj o kryzys finansowy, ale o światowy kryzys edukacji. W pogoni za zyskiem, zapominamy o rozwijaniu samodzielnego, krytycznego i współodpowiedzialnego społeczeństwa. Zaniedbując edukację humanistyczną i artystyczną, zabijamy jednocześnie wyobraźnię, koncentrując się głównie na „praktycznych” przedmiotach. Edukacja sprowadzana jest najczęściej do zestawu instrukcji, odnoszących się jedynie do szybkich efektów i korzyści krótkoterminowych - zaliczyć sprawdzian, przygotować się do testów, zdać kolejny egzamin, wypaść dobrze w rankingach i międzynarodowych badaniach.
Jest też dobra wiadomość. Rozwiązanie przyszłych problemów znajduje się w dzisiejszych działaniach szkoły. Współczesny świat stoi przed globalnymi wyzwaniami i codziennie pojawiają się nowe. Warto zadać sobie pytanie, co jest najważniejszym wyzwaniam w sferze edukacji? Dziś jedna z możliwych odpowiedzi brzmi: przygotowanie uczniów do rozwiązywania różnorodnych problemów. Każda lekcja może być sposobem na zmierzenie się z kolejnym wyzwaniem i rozwijaniem postwy proaktywnej. Pomocne w tym mogą być innowacyjne modele dydaktyczne. Jednym z nich jest Challenge Based Learning. Jego znaczenie transformacyjne jest ogromne. Zarówno w zakresie środowiska pracy, jak i sposobu funkcjonowania uczniów, ale też w kreowaniu nowej funkcji i roli nauczyciela. Jednak takie podejście wymaga zmiany naszych przekonań, postaw i nawyków. Podstawą pracy opartej na wyzwaniach jest zrozumienie siły działania w kręgu własnego wpływu. Taka postawa pozwala zmienić perspektywę postrzegania szkoły i traktowania jej jako wyjątkowego miejsca połączenia globalnych problemów z przygotowaniem się do ich rozwiązania.
Stosunek pola kręgu wpływu do pola kręgu zainteresowania określa naszą proaktywność.
Unikniemy kryzysu edukacji, jeżeli nadamy jej głębszy sens i nowe znaczenie oraz zrozumiemy, że początkiem zmiany jest działanie w najbliższym środowisku. To właściwy klucz do kreowania lepszego świata. Świadomość, że rozwiązanie rzeczywistych problemów ma swój początek w indywidualnej decyzji i działaniu w kręgu własnego wpływu, stawia przed szkołą ważne zadania i ogromną odpowiedzialność. Warto więc, aby uczniowie zrozumieli, jak realizowane treści bieżącej lekcji wiążą się z jedną z wielkich globalnych idei (zdrowie, edukacja, zrównoważony rozwój, bezpieczeństwo, różnorodność, historia, społeczeństwo obywatelskie itd). W jaki sposób kompetencje uczniów rozwijane podczas konkretnych zajęć, mogą pomóc w zmierzeniu się z konkretnym wyzwaniem zawartym w jednej z wielkich idei? Początkiem jest zrozumienie jej znaczenia na życie pojedynczych ludzi. Tak rozpoczyna się proces poszukiwania związku między treściami podstawy programowej a praktycznym ich wykorzystaniem. Dopiero wówczas możemy sformułować wyzwanie, przed którym stawiamy uczniów. To właśnie ono powinno stać się tematem lekcji. Od tego momentu zaczyna sie działanie uczniów w kręgu własnego wpływu. Wspólnie z nauczycielem formułują pytania, rzeczywiste zadania i określają zakres treści i umiejętności, które będą niezbędne do zmierzenia się z ważnym zadaniem. Oczywistym jest, że mierząc się z nim odnosimy go do działań, które rozwiążą problemy w najbliższym otoczeniu uczniów. To podstawowe założenie zasady powiększania kręgu własnego wpływu. Zaczynamy od siebie, szukamy osób podobnie myślących, współpracujemy, przekonujemy decydentów, angażujemy kolegów, sąsiadów, lokalną społeczność. Sprawa z pozoru niemożliwa do zrealizowania, tworzy realne możliwości i rozwiązania o szerszym zakresie uczniowskich działań.
Nasze codzienne życie wywiera wpływ na środowisko naturalne w skali globalnej. Chowanie głowy w piasek, ignorowanie faktu, że każdego dnia na wiele sposobów wpływamy na życie oddalonych od nas ludzi, byłoby nieodpowiedzialne. W procesie edukacji musimy się więc wszyscy nauczyć efektywnego uczestnictwa w takich dyskusjach, postrzegania samych siebie jako - by posłużyć się klasycznym już zwrotem - „obywateli świata”, a nie jedynie jako Amerykanów, Hindusów czy Europejczyków. [M. Nussbaum]
Jak się z tym mierzyć? Działając w zakresie osobistego wpływu. Nasz potencjał uruchamia się poprzez wyjście poza obszar własnego lenistwa, narzekania, wyuczonej bezradności, oceniania, krytykowania, plotkowania i obciążania innych za swoją osobistą sytuację. Krąg osobistego wpływu i zaangażowania rozszerza się w miarę naszego działania. Na wiele spraw możemy wpływać osobiście, ale też istnieją takie, którymi się jedynie interesujemy, bez możliwości ich zmiany. Bez względu na to, jak wiele czasu sprawom z kręgu zainteresowania - poza kontrolą i wpływem, to niczego nie zmieniamy i tym samym odbieramy sobie możliwość oddziaływania na otaczającą nas rzeczywistość. Przebywanie w strefie poza kontrolą osłabia naszą motywację i zaangażowanie. Stajemy się nieskuteczni, reaktywni i roszczeniowi. Po prostu tracimy czas. Nasz wpływ staje się coraz mniejszy. Dopiero działanie i pełne zaangażowanie uruchamiają ogromną siłę sprawstwa. Uświadamiając to uczniom, tworzymy im nową perspektywę postrzegania własnej aktywności. Siła funkcjonowania w kręgu pełnej kontroli sprawia, że rozwiązania, na które nie mieli do tej pory wpływu, stają się możliwe. Osobisty wpływ poszerza się i staje się z każdym kolejnym działaniem coraz większy. Uczniowie zaczynają rozumieć, po co się uczą. Odkrywają znaczenie treści szkolnych przedmiotów w rozwiązywaniu problemów współczesnego świata. Kluczem jest nie tylko wiedza, ale też rozwijanie postaw i cech charakteru. To właśnie one budują nasze nawyki i sprawiają, że uczniowie angażują się w uczenie i poszukiwanie nowych rozwiązań. Przed jakim wyzwaniem postawić uczniów i jakie organizować im doświadczenia, aby zrozumieli ich znaczenie w codziennej pracy tworzenia, uczenia się i dzielenia wiedzą z innym? Ważne, by dostrzegli związek treści lekcji z problemami, przed którymi stoją państwa i międzynarodowe organizacje, czy lokalne społeczności. Nie chodzi przecież o to, by zrealizować podstawę programową, ale by wiedza, którą dziś uczniowie zdobędą, umiejętności, które rozwiną i postawy, które kształtują ich charakter, służyły w rozwiązywaniu globalnych problemów. Poszukiwanie odpowiedzi i podejmowanie prawdziwych wyzwań jest ważniejsze i bardziej angażujące, niż argument: uczymy się, bo będzie to na egzaminie. Zrozumienie tego, pozwala wyzwolić tkwiący w nauczycielach potencjał kreatywności i tym samym przechodzenie na wyższy poziom świadomości.
W stopniu większym niż kiedykolwiek w historii wszyscy jesteśmy zależni od ludzi, których nigdy nawet nie widzieliśmy, podobnie jak oni są zależni od nas. Od jakości zajęć i świadomości ich znaczenia, uczniowie zaczynają rozumieć, że ich wiedza, postawa decydują o naszych losach. Uczniowskie projekty powinny uświadomić im, że początek rozwiązywań globalnych problemów znajduje się w nich samych i dotyczy świata wokół nich - domu, szkoły, lokalnej społeczności. Zmiana najpierw musi zacząć się w nas. Sukces polega na przejściu ze strefy zainteresowania w obszar wpływu i pełnego zaangażowania. Zrozumienie tego jest warunkiem powodzenia pracy opartej na wyzwaniach. Budowanie tej świadomości jest niezbędnym elementem procesu wdrażania metody Challenge Based Learning.
Problemy, jakie musimy rozwiązać - gospodarcze, środowiskowe, religijne i polityczne - mają zasięg globalny. Nie ma najmniejszej nadziei na ich rozwiązanie, dopóki ludzie niegdyś sobie dalecy nie zjednoczą sił i nie zaczną współpracować w niespotykanym dotąd stopniu. Nikt z nas nie może też uciec od ogólnoświatowych współzależności. Globalna gospodarka powiązała wszystkich ludzi na Ziemi. [M. Nussbaum]
Wszystko co dzieje się w szkole ma w obliczu globalnych problemów ogromne znaczenie. Pierwszym krokiem w ich rozwiązaniu jest edukacja nowego wymiaru. To prawdziwe wyzwanie. Sprzyja temu współpraca, świadomość odpowiedzialności, ale przede wszystkim cechy charakteru. Iwona Majewska-Opiełka, psycholog i trener kadry kierowniczej wymienia ich pięć i uważa jako niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Praca oparta na wyzwaniach daje znakomitą okazję do rozwijania proaktywności rozumianej jako przyjmowanie pełnej odpowiedzialności za swoje życie, ale też poczucia własnej wartości, które pochodzi z wnętrza, a więc dobrego przekonania na własny temat, braku porównywania się z innymi i osądów. Kolejną ważną cechą jest spójność wewnętrzna będąca warunkiem nie tylko prawości i uczciwości, ale również osobistej dyscypliny. Ponadto poczucie obfitości, które nie kieruje się modą, "owczym pędem" czy poczuciem braku, ale świadomością wielości i bogactwem możliwości. No i wreszcie pozytywne myślenie rozumiane jako proces i wiara, że podejmowane działania przyniosą oczekiwane rezultaty. Uczniowie doświadczają poczucia sprawstwa i satysfakcji z działania na rzecz innych.
Odpowiednio rozwinięty charakter pozwala na kształtowanie w naturalny sposób postaw przydatnych uczniom w ich codziennej pracy. Te z kolei potrzebne są w rozwiązywaniu współczesnych problemów. To dzięki poczuciu własnej wartości mogą oni podejmować się wielkich zadań. Pozytywne myślenie pozwala dostrzec szanse, możliwości i daje siłę w działaniu. A bez spójności wewnętrznej nie może być mowy o odpowiedzialności i samodyscyplinie. Bez poczucia obfitości nie pojawi się kreatywność oraz innowacyjność, które są niezbędne w proaktywnym działaniu. Siła naszego charakteru buduje siłę w kręgu własnego wpływu i osobistego zaangażowania. W tym tkwi klucz do życia pełnego sensu.
(Notka o autorze: Witold Kołodziejczyk jest członkiem e-Redakcji Edunews.pl, ekspertem w Ośrodku Analitycznym Think Tank, twórcą innowacyjnej szkoły - Collegium Futurum w Słupsku; prowadzi autorski blog Edukacja przyszłości).
Źródła:
- M. Nusbaum, Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów, Warszawa: Fundacja Kultura liberalna 2016.
- I. Majewska-Opiełka, Logodydaktyka w edukacji. O wychowaniu mądrego i szczęśliwego człowieka, Sopot: GWP 2015. Autorka wymienia pięć cech charakteru, które są niezbędne w codziennej pracy. Cechy te z jednej strony wspierają pracę w nowych modelach dydaktycznych, z drugiej strony są doskonalone poprzez pracę metodami projektowymi.
- S. R. Covey, 7 nawyków skutecznego działania, Warszawa: Rebis 2015.
