Jedną z kompetencji przyszłości, do rozwoju której namawia wielu specjalistów jest krytyczne myślenie. To bez wątpienia prawda. Problem zaczyna się od ustalenia, o czym mówimy. Dla jednych podstawą krytycznego myślenia jest ugruntowana wiedza w obszarze, w którym zamierzamy tej kompetencji użyć. Dla innych to zbiór konkretnych narzędzi pozwalających określić co z czego wynika i w jaki sposób potwierdzić, że tak jest naprawdę. Dla jeszcze innych to kwestia pewnej postawy i elastyczności w obszarze poszukiwania, weryfikacji i stosowania prawdy.
Patoinformacje
Świat w coraz szerszym zakresie zmaga się z zalewem patoinformacji. Z jednej strony serwis kluczowych doniesień obejmuje wypadki, katastrofy, morderstwa, wojny oraz przemoc. Z drugiej nieustannie ścierają się ze sobą rozmaite pół-prawdy dowodzące, że tylko jedno ze wskazań i jedna interpretacja jest słuszna. Z trzeciej dopadają nas wiadomości po prostu fałszywe, tendencyjne interpretacje danych albo po prostu fake newsy. Coraz trudniej jest żyć w środowisku, w którym różne kanały pokazują skrajnie zróżnicowaną interpretację tego samego. W zależności od preferencji widzisz świat tylko tak, jak przedstawiciele bańki, z którą się utożsamiasz. Każdy przeciwny pogląd odczuwasz jak kłamstwo a niekiedy wręcz jak osobisty atak na siebie. W efekcie w większości z nas buzuje potrzeba walki, poniżenia przeciwników i radykalnych działań na rzecz przekonania do swoich racji. Dużo trudniej jest weryfikować treści, badać ciągi przyczynowo-skutkowe czy dostrzegać niuanse w interpretacjach czy procesie dowodzenia prawdy. Co gorsza do tego typu myślenia nie przygotowuje również szkoła.
Istotne podstawy krytycznego myślenia
Punktem wyjścia do zakreślenia celów mających zdefiniować korzyści z rozwoju umiejętności krytycznego myślenia wśród uczniów warto odpowiedzieć na pytanie – o co nam chodzi? Przede wszystkim należy się skupić na kształtowaniu umiejętności oddzielania prawdy od półprawd, fałszu czy manipulacji. Większość z nas pozostaje zamkniętych w określonych bańkach, co powoduje, że część docierających do nas treści uznajemy a priori za słuszne, a te z którymi się nie zgadzamy na takiej samej zasadzie i w podobnym wymiarze za fałszywe. Kluczem do uzyskania podstaw krytycznego myślenia, a co za tym idzie umiejętności testowania hipotez, analizy argumentów, rozpoznawania założeń i wyciągania wniosków oraz oceny informacji jest oddzielanie emocji i przekonań od tego, co stanowi źródło obiektywnej wiedzy. Krytyczne myślenie obejmuje też takie umiejętności jak: formułowanie myśli, testowanie hipotez, analizowanie argumentów, wyciąganie wniosków, rozpoznawanie założeń, ocenę informacji, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów.
Z kolei w koncepcji amerykańskiego fizyka, a jednoczenie twórcy paradygmatu naukowego Thomasa Kuhna, podstawowymi komponentami krytycznego myślenia są:
- gotowość zaakceptowania możliwości, że przekonania mogą być fałszywe,
- umiejętność poszukiwania sprzecznych z nim dowodów, czyli próby falsyfikacji.
- biegłość weryfikacji tego, co można uznać za prawdziwe w oparciu o już istniejącą wiedzę.
Oznacza to, że kluczowa jest analiza informacji. Umożliwia rozkładanie treści na czynniki pierwsze i identyfikację przyczynowo skutkową pozwalającą zrozumieć treść i kontekst danej informacji. Oznacza to nie tyle prostą czynność, ale proces wyższego rzędu. Nie jest funkcją automatycznego działania, ale wymaga wysiłku, refleksji i samokontroli. Skupia się na logicznym myśleniu, próbach z rozumienia i odnajdywaniu optymalnych rozwiązań. staje się podstawą rozwiązywania problemów oraz podejmowania decyzji.
Bądź jak zwiadowca
Do podstawowych czynników ograniczających korzystanie z krytycznego myślenia należy akceptacja stereotypów oraz przekonań utrudniających otwarcie na nowe perspektywy. Ważną barierą jest również lekceważenie rozmówcy oraz lenistwo tłumaczone niekiedy brakiem czasu. No i zamknięcie we własnej bańce często definiowanej przez reprezentowaną przez nas strefę komfortu. Próbę rozważenia celu oraz przydatności myślenia krytycznego podjęła Julia Galef z Institute of Applied Rationality podczas swojego wystąpienia zatytułowanego Dlaczego uważasz, że masz rację – nawet jeśli się mylisz? na TED Talks (ang. Why you think you're right - even if you're wrong):
Zaczyna od metafory zamkniętej w pytaniu czy chcesz być żołnierzem czy zwiadowcą? Wiadomo żołnierz walczy. Jego celem jest pokonać wroga, zwyciężyć i pławić się w glorii sławy. Robi wszystko, żeby to osiągnąć. Nawet jeśli nie jest to ani racjonalne, ani nawet uzasadnione. Zwiadowca stara się unikać tłumu. Zabiega o to, żeby nikt go nie dostrzegł. W zamian stara się spojrzeć dalej niż najbliższa korzyść. Przewidzieć szanse i zagrożenia. Gromadzi dane do podjęcia optymalnych rozwiązań. Dla wielu z nas to trudna pozycja. Dla wielu ważniejsza jest śmierć w wąwozie Somosierry niż wypatrywanie szansy skutecznego działania wypatrując perspektyw w gąszczu liści wysokiego drzewa czy pozostając ukrytym wśród skał na najwyższym wzgórzu. Julia Galef zachęca do zmiany postawy. Walka mająca na celu jedynie zwycięstwo buduje w nas konformizm, ogranicza obiektywizm i w zasadzie pozbawia właściwego krytycyzmu. Pisał o tym Janusz Korczak przytaczając następujący dialog:
Nauczyciel: - Więc ile mu zostało funtów?
Uczeń: - Pięć.
Nauczyciel: - Całym zdaniem.
Uczeń (zgadując): - Sześć?
Krytyczne myślenie nie polega na weryfikacji danych w celu identyfikacji jednej prawdziwej odpowiedzi. To raczej intensywne dociekanie wielu rozwiązań w celu odkrycia optymalnego na daną chwilę i w danej sytuacji. Stąd warto wsłuchać się w słowa Julii Galef, która mówi: Uważam, że jeśli naprawdę chcemy poprawić zdolność oceny jako jednostki i społeczeństwa, nie potrzebujemy szkolenia z logiki, retoryki, statystyki czy ekonomii, chociaż są one ważne. Najważniejsze jest zmienić swój sposób odczuwania. Musimy nauczyć się odczuwać dumę, a nie wstyd, gdy się zorientujemy, że mogliśmy popełnić błąd. Musimy nauczyć się odczuwać ciekawość zamiast zachowywać defensywnie, gdy napotkamy informacje sprzeczne z naszymi przekonaniami.
Notka o autorze: Jarosław Kordziński – obserwator rzeczywistości edukacyjnej w Polsce i na świecie. Autor, między innymi wydanej w 2022 roku przez Wydawnictwo Wolters Kluwer książki „Edukacja wyzwolenia szkól i nauczycieli”.
