Biologia na wakacjach (1). Sztuka kamuflażu

Podczas wojny żołnierze używają barw ochronnych, aby ukryć się przed wzrokiem nieprzyjaciela. Zwierzęta także stosują kamuflaż, czyli maskują się, by nie dostrzegał ich drapieżnik lub potencjalna ofiara. Ludzie uczą się kamuflażu, natomiast u zwierząt są to cechy wyglądu lub zachowania, które powstały w wyniku milionów lat ewolucji.

Zwierzętom do maskowania się służy na ogół odpowiednie ubarwienie, ale kształt ciała i przyjmowane pozycje też nie są bez znaczenia. Większości stworzeń kamuflaż pozwala zlewać się z otoczeniem, choć jaskrawe barwy niektórych gatunków także mogą być formą kamuflażu polegającego na naśladowaniu wyglądem innych zwierząt (drapieżnych lub jadowitych).

Dlaczego młode zwierzęta różnią się ubarwieniem od rodziców?

Świeżo wyklute pisklęta nie umieją lądować, a noworodki wielu ssaków nie potrafią nawet stać o własnych siłach. Bardzo młode zwierzęta zwykle nie są w stanie uciec przed drapieżnikami, ale dzięki kamuflażowi drapieżniki często ich nie zauważają. Na przykład pisklęta siewek swym piaskowym, cętkowanym upierzeniem przypominają plaże, gdzie przychodzą na świat. Brązowa sierść młodych jelonków pokryta jest białymi cętkami, młode lwy także są cętkowane.

Plamy i pasy zacierają kontury sylwetki zwierzęcia, ale nadal łatwo jest zauważyć jego cień. Znika on jednak, gdy pisklę lub jelonek przypada do ziemi. Jak widać, kamuflaż może być w równym stopniu kwestą zachowania, jak i wyglądu.

Co to jest przeciwcieniowanie?

Makrele, okonie, barakudy, łososie i wiele innych ryb ma ciemne grzbiety i jasne brzuchy. Widziane z góry przez takich drapieżców, jak rybołowy czy pelikany, ryby te nie odróżniają się od otaczającej wody. Od spodu ich jasny brzuch zlewa się z oświetloną słońcem powierzchnię morza. W lotnictwie taki sposób kamuflażu nosi nazwę przeciwcieniowania. Spotykamy go również u wielu ptaków. Wyjątkiem, zresztą bardzo pięknym, jest tu ryżojad ze swym jednolicie czarnym brzuchem i wieloma białymi piórami na grzbiecie.

Dlaczego tygrysy są w paski?

Tygrys w zoo przyciąga uwagę każdego, ale w swym naturalnym otoczeniu znacznie mniej rzuca się w oczy. Tygrysy większą część roku spędzają wśród wysokich suchych traw i trzcin. Pręgowane futro zlewa się z roślinnością, pozwalając im pozostać niewidocznymi dla potencjalnych ofiar.

Bąk – ptak spokrewniony z czaplą – również odznacza się pasiastym upierzeniem. Na pierwszy znak niebezpieczeństwa ptak zastyga nieruchomo, wyciągając tułów i szyję i unosząc dziób tak wysoko, jak tylko potrafi. Jeśli wieje wiatr, bąk kiwa się w tym samym rytmie, co otaczające go trzciny.

Zebry żyją na otwartych przestrzeniach i wydawać by się mogło, że ich kontrastowe ubarwienie będzie je tam raczej czynić jeszcze bardziej widocznymi. Gdyby jednak tak było, zebry by już dawno wyginęły, przyrodnicy szukali więc sensownego wytłumaczenia takiego umaszczenia. Jedno z możliwych wyjaśnień sugeruje, że pasy zacierają kształty zwierzęcia i w ten sposób mogą zmylić lwy i inne drapieżniki. Inne mówi, że o świcie lub zmierzchu, gdy zagrażający zebrom drapieżnicy są najbardziej aktywni, czarne i białe pasy zlewają się, tworząc szarą powierzchnię, która świetnie wtapia się w otaczający półmrok.

Po co zwierzętom desenie w kształcie oczu?

Niektóre gatunki ryb zamieszkujących wody tropikalne mają wyraźne, duże plamy po obu stronach ogona. Plamy te, ciemne z jasną obwódką, wyglądają jak para wielkich oczu. Uczeni sądzą, że także „oczy” mają na celu zmylenie drapieżnika, który bierze ogon ryby za jej głowę i tam kieruje swój atak.

Owady także stosują podobną sztuczkę. Niektóre motyle mają nie tylko plamy przypominające oczy. Na tylnych krawędziach ich skrzydeł znajdują się wyrostki przypominające głowę, czułki i odnóża. Podobne do oczu plamy mogą również służyć do odstraszania drapieżników. Zaatakowany przez ptaka motyl może, znienacka rozkładając skrzydła, ukazać napastnikowi tak straszną „twarz”, że niejeden zrezygnuje z posiłku. Niektóre gąsienice potrafią w podobny sposób odstraszać atakujące ptaki.

Jak zwierzęta zmieniają kolor?

Pardwa zmienia ubarwienie każdej wiosny, zastępując białe zimowe upierzenie letnim – brązowym, które z kolei zrzuci jesienią. Takie powolne zmiany barwy to jednak nie wszystko, co potrafią zwierzęta.

Odpowiednio zmieniając położenie komórek pigmentowych w skórze, flądra może regulować ilość pigmentu, widocznego na powierzchni jej ciała. Potrafi upodobnić się do jasnego, piaszczystego dna, do ciemnego, mulistego podłoża, lub też do powierzchni upstrzonej kamykami. Podczas jednego z eksperymentów umieszczono flądrę w akwarium, którego dnem była szachownica. Po kilku godzinach ryba zupełnie bobrze imitowała mozaikę jasnych i ciemnych pól szachownicy.

Podobny mechanizm pozwala zmienić barwę również niektórym innym rybom, a także ośmiornicom i kałamarnicom. Wykorzystuje go też część jaszczurek, między innymi kameleony. Kameleony to prawdziwi mistrzowie szybkich zmian koloru.

Zdolność szybkiej zmiany barwy mają również pewne kraby i krewetki. Większość tych zwierząt zmienia kolor pod wpływem takich uczuć, jak gniew czy strach. U żab i ropuch zmiany ubarwienia zależą nie tylko od nastroju, ale również od temperatury i wilgotności otoczenia. Czasem próbują one także naśladować tło. Dopasowywanie się zwierzęcia do koloru otoczenia nie wynika z jego świadomej decyzji. Zmiany takie następują pod wpływem odruchu, nad którym zwierzę nie ma kontroli.

Czy martwy liść zawsze jest tym, czym się wydaje?

Mała rybka podpływa do martwego liścia unoszonego przez prąd strumienia w południowoamerykańskiej dżungli. Nagle liść rzuca się na nią z otwartą paszczą i mała rybka znika. Liść był w rzeczywistości rybą, którą spłaszczone ciało, krótki, przypominający ogonek wyrostek na dolnej szczęce i zwężające się ku końcowi płetwa ogonowa upodabniają do opadłego liścia. W paszczach tropikalnych niewiarygodnie podobne do uschłych liści są także niektóre żaby i ropuchy.

Mistrzami „liściopodobnego” kamuflażu są jednak owady. Skrzydła kilku gatunków motyli przypominają liście nie tylko kształtem i barwą. Mają one również wystrzępione brzegi i przezroczyste plamki naśladujące miejsca wygryzione przez gąsienice. Złożone skrzydła pewnego kuzyna koników polnych z wyspy Borneo wyglądają jak martwy, na wpół zjedzony liść. Wzór na jego skrzydłach przypomina użyłkowanie liścia i plamy rozkładu. W razie niebezpieczeństwa owad ten kładzie się na boku wśród prawdziwych martwych liści.

Czy zwierzęta stosują przynęty?

Pewien pająk z południowo-wschodniej Azji czatuje na ofiary w środku swej dużej, kolistej pajęczyny, co czyni go łatwym celem dla polujących na pająki ptaków. Buduje zatem wokół właściwego kilka fałszywych środków, a następnie umieszcza tam resztki swoich ofiar w roli pająków. Inny gatunek, by zmylić drapieżców, stosuje przynęty z kawałków kory i porostów. Żółw sępi i ryby żabnice stosują przynęty do wabienia ofiar.

Notka o autorze: Paweł Wiśniewski jest miłośnikiem przyrody, wieloletnim pracownikiem Urzędu Miasta w Gnieźnie, w którym kierował Wydziałem Ochrony Środowiska i Rolnictwa.