Ważną cechą e-learningu staje się aktywne włączanie odbiorców procesu kształcenia w jego tworzenie. Tym celom służyć mają różne technologie i aplikacje Web 2.0. Pomimo iż wiele mówi się już na temat Web 3.0, to problematyka możliwości, jakie niosą ze sobą technologie Web 2.0 dla edukacji jest w dalszym ciągu bardzo aktualna, a tym samym warta analizy.
Web 2.0 to nowa jakość interakcji w Internecie oraz nowa forma wykorzystania istniejących zasobów. Zjawisko to kładzie nacisk na tworzenie treści przez użytkowników Internetu, dotąd biernie korzystających z zasobów sieci. Akcent położony jest nie tylko na generowanie treści, ale również na współpracę przy jej tworzeniu oraz współdzielenie się zasobami. Tym celom służą technologie i usługi społecznościowe, umożliwiające nowe formy interakcji z zastosowaniem aplikacji internetowych. Mechanizmom powszechnego współtworzenia zasobów, publikacji treści, jak również pozostałym technologiom stanowiącym trzon Web 2.0 warto przyjrzeć się bliżej.
Przegląd należy rozpocząć od bardzo dobrze już znanych internautom mechanizmów wiki. Terminem tym określa się oprogramowanie umożliwiające współpracę wielu użytkowników przy tworzeniu treści internetowych, często bez potrzeby autoryzacji, z publicznym dostępem do edycji treści danego serwisu internetowego. Mechanizm wiki cechuje prostota i łatwość tworzenia oraz aktualizacji stron internetowych, tworzenia linków do zasobów wewnętrznych i zewnętrznych, prosty sposób formatowania i wstawiania tagów oraz możliwość współpracy wielu użytkowników nad jedną stroną. Trzeba podkreślić, iż ta lista cech została przygotowana przez samych internautów, współtworzących "artykuł" Wiki w serwisie Wikipedii.
Najpopularniejszym oprogramowaniem typu wiki jest MediaWiki i jest ono wykorzystywane we wszystkich Wikipediach. Wśród innych warto wymienić UseMod (oparte na Perl), TWiki (zaprojektowane dla korporacji), MoinMoin (również dystrybuowane na licencji GNU GPL), DokuWiki (przewidziane do wspólnego tworzenia różnego rodzaju dokumentacji) i PhpWiki (dystrybuowane przez SourceForge.net - największy serwis poświęcony rozwojowi i dzieleniu się aplikacjami typu open source).
Warto podkreślić wysoką popularność Wikipedii na świecie, jako znakomitego przykładu aktywnego zaangażowania użytkowników internetu w proces współtworzenia zawartości stron WWW. Społeczność internautów przygotowała ponad 2 mln haseł w najpopularniejszej, anglojęzycznej wersji Wikipedii. Jej polski odpowiednik posiada już przeszło 430 tysięcy opisanych haseł, które tworzone są od 2001 roku. Wynik ten plasuje polską wersję na czwartym miejscu wśród encyklopedii Wiki na cały świecie. W sumie 253 wersje w różnych językach tworzone są przez ponad 9,5 mln użytkowników, w tym 150 tysięcy internautów z Polski. Co istotne, taka popularność krajowej Wikipedii plasuje serwis na pierwszym miejscu w rankingach dotyczących polskiego rynku edukacyjnych stron internetowych.
Fenomen mechanizmu wiki, współtworzenia treści strony internetowej, nie wyczerpuje zagadnienia wspólnego projektowania treści dokumentów. Idea ta wykroczyła poza edycję stron WWW, odkrywając nowe możliwości dla prac grupowych. Nastąpił rozwój aplikacji umożliwiających współtworzenie dokumentów aplikacji biurowych i biznesowych, jak również rozwój technologii umożliwiających synchroniczną pracę grupową nad jednym dokumentem. Przykładem aplikacji internetowej zapewniającej możliwość wspólnej pracy nad jednym dokumentem typu aplikacji biurowych jest Google Docs. Aplikacja umożliwia zarządzanie pracą nad wspólnym dokumentem - od umieszczenia dokumentu w przestrzeni pracy i nadania uprawnień dostępu poszczególnym osobom, poprzez synchroniczną pracę grupową nad dokumentem oraz ewidencję wszelkich zmian, w tym oznaczenie daty i autora modyfikacji, aż do eksportu finalnego dokumentu do różnych formatów, współdzielenia wyników pracy czy też ich publikacji na stronie internetowej lub blogu. Baza kilkuset aplikacji wspomagających kooperację online prezentuje weblog IT Redux - New Rules for a New IT World.
Drugim filarem koncepcji Web 2.0 są, naturalnie, blogi. Skala blogowania, a zarazem liczba blogów na świecie, na poziomie przekraczającym 100 mln (wg. Technorati.com), dobitnie potwierdza zasadność określenia blogosfery jako podstawy rozwoju Web 2.0. Typowy blog posiada system archiwizacji wpisów, możliwość ich komentowania przez czytelników, a także zestaw odnośników, np. blogroll (do blogów polecanych przez autora) oraz system tagowania, wywodzący się z folksonomii, czyli kategoryzacji treści poprzez słowa klucze. Przeznaczenie blogów może być wielorakie. Znalazły one zastosowanie nie tylko jako środek prywatnych zapisów na stronach internetowych, ale przede wszystkim w sferze specjalistycznych dzienników zawodowych, portali tematycznych, narzędzi marketingowych, w prowadzeniu biznesu oraz komunikacji społecznej czy też politycznej. Typową formą dla bloga są wpisy tekstowe. Nietrudno jednak zauważyć w sieci inne rodzaje internetowych dzienników. Do najbardziej popularnych należy zaliczyć: vlog (inaczej wideoblog), photoblog, linklog (kolekcjonujący odnośniki do stron internetowych) oraz tumblelogs (łączący wpisy tekstowe i inne formy przekazu). Wyodrębnia się również moblogi, w przypadku których kryterium wyróżnienia staje się forma dostarczenia treści (a nie sama forma treści) poprzez zastosowanie urządzeń mobilnych. Do najpopularniejszych aplikacji umożliwiających prowadzenie blogów należy zaliczyć: Blogger Google, WordPress, Blogware, TypePad, a na polskim rynku dodatkowo blog.pl, blog.onet.pl oraz blox.pl. Warto dodać, iż większość aplikacji usług społecznościowych posiada wbudowane mechanizmy blogowania.
Wśród innych narzędzi Web 2.0 należy wymienić m.in. social bookmarking, czyli rekomendacje lub współdzielenie społeczne kolekcji odnośników do stron WWW i wiadomości w sieci, katalogowanych przez użytkowników. Rekomendacje te mogą być wzmacniane poprzez systemy rankingowe (liczby wskazań) oraz oceny wartości publikowanych adresów. Jest to forma składowania, kategoryzacji, dzielenia się oraz wyszukiwania stron internetowych zebranych w ramach kolekcji zakładek. Kolekcje te są zwykle publicznie dostępne, ale mogą być również zbiorami prywatnymi lub dostępnymi dla zdefiniowanych grup użytkowników. Kategoryzacja przebiega wielowątkowo, co oznacza możliwość przypisania więcej niż jednego tagu dla adresu strony internetowej czy wiadomości. Istotą social bookmarking jest zatem usprawnienie dotarcia do zasobów internetowych o określonej tematyce bądź właściwościach, poprzez tagi (wspólne dla całego serwisu) lub też listy zakładek danego użytkownika serwisu, którego zainteresowania są bliskie naszym.
Pierwsze serwisy typu social bookmarking powstały w 1996 roku (niedziałający już itList.com), jednakże ich obecna postać, z systemami tagowania, ukształtowała się dopiero w 2003 roku, za sprawą serwisu Del.icio.us. Wśród innych obecnie popularnych serwisów należy wymienić Digg, BookmarkSync, SiteBar, a na polskim rynku Wykop, Linkr, Gwar. Warto też wskazać na rozwiązania specjalizujące się w sferze nauki, takie jak serwis Connotea.
Kolejną grupą narzędzi Web 2.0 są serwisy współdzielenia i wymiany plików (media-sharing services). Serwisy tego typu umożliwiają publikację, dzielenie się oraz wyszukiwanie i prezentację określonego rodzaju zasobów. Wśród wielu rodzajów omawianych serwisów istotną rolę odgrywają serwisy podcastingu, vidcastingu, współdzielenia wideo, fotografii, jak również prezentacji oraz dokumentów.
Podcasting jest formą internetowej publikacji dźwiękowej, najczęściej w postaci regularnych odcinków, z zastosowaniem technologii RSS do plików dźwiękowych. Podcast może przybierać formę nieformalnego bloga, audycji radiowej czy też różnego rodzaju materiałów (często prezentowanych w odcinkach) czytanych przez lektora. Swoje początki podcasting miał w czasie wprowadzenia na rynek odtwarzaczy mp3, w szczególności iPodów firmy Apple (prowadzący serwis iTunes), które nie posiadały odbiornika radiowego. Dlatego też podcasty traktowane były jako alternatywa dla tradycyjnych audycji radiowych. Inny potentat na rynku odtwarzaczy muzycznych, firma Creative, określa podcasty jako "Personal on Demand". Pliki podcastowe mogą być z powodzeniem odtwarzane na komputerach osobistych, co miało niebagatelne znaczenie dla rozwoju tej technologii przekazu treści. Serwisy tego typu oferują możliwość pobrania plików podcastowych lub ich bezpośrednie odtwarzanie (przeważnie metodą streamingową). Serwisy takie prowadzą m.in. stacje radiowe i telewizyjne, uczelnie i inne ośrodki edukacyjne, koncerny medialne, jak również są popularne wśród polityków.
Vidcasting (video podcast, vodcast) to odpowiednik podcastów dla nagrań wideo. Usługa określana jest również jako wideo na żądanie, technologia transmisji plików wideo przez internet (również z zastosowaniem technologii streamingowych). Pierwsze vidcasty pojawiły się w sieci w 2003 roku, zaś znamiennym przykładem tego typu serwisu jest portal Vodcasts.tv. O ile najlepszym przykładem dla zastosowania podcastów w przekazie społeczno-politycznym są nagrania dźwiękowe wystąpień Georga W. Busha, to w przypadku vidcastów takim przykładem może służyć kanclerz Niemiec Angela Merkel. W dopełnieniu gamy usług przekazu wideo w sieci należy wymienić lifecasting (video stream) - stałej transmisji na żywo.
Bardzo dużą popularnością cieszą się serwisy współdzielenia filmów wideo (jak YouTube, Yahoo! Video), fotografii (jak Flickr, PhotoShelter), prezentacji multimedialnych (np. SlideShare, SlideAware) oraz dokumentów (np. ShareMethods, Scribd). Cechą wspólną serwisów współdzielenia zasobów jest możliwość bezpłatnej publikacji własnych zasobów, katalogowania i udostępniania ich publicznie lub z definiowaniem uprawnień dostępu. Niebagatelna jest skala zjawiska - dla przykładu, tylko w serwisie YouTube każdego dnia publikowanych jest 70 tysięcy nowych nagrań.
Odrębną grupę usług Web 2.0 stanowią serwisy społeczności internetowych oraz wirtualne światy. Serwisy społecznościowe wspomagają gromadzenie i poznawanie się osób o podobnych zainteresowaniach (zawodowych, prywatnych), które chcą dalej rozwijać się oraz dzielić swoimi doświadczeniami. Istotnymi elementami takich serwisów są narzędzia do prezentacji swojej osoby, tworzenia grup tematycznych oraz interakcji pomiędzy członkami danej społeczności, zarówno w formie komunikacji synchronicznej, jak i asynchronicznej. Do najpopularniejszych serwisów należy zaliczyć MySpace (ponad 100 mln kont), Facebook (ponad 73,5 mln kont) oraz Bebo (prawie 20 mln kont), a wśród polskich portali - Grono.net (ponad 1,3 mln kont). Wśród serwisów społeczności profesjonalnych, a więc gromadzących osoby o podobnych zainteresowaniach zawodowych należy przede wszystkim należy wymienić portal Linkedln (ponad 15 mln kont).
O ile serwisy społeczności internetowych są jedynie narzędziem łączącym użytkowników i wspomagającym interakcje pomiędzy członkami danej społeczności, to wirtualne światy mogą w całości zastąpić potrzebę rzeczywistego kontaktu u ich użytkowników. Fenomenem na skalę światową okazał się program Second Life, wirtualny świat w grafice trójwymiarowej, tworzony przez jego użytkowników. To pełna symulacja życia i interakcji międzyludzkich, w której zarejestrowano już ponad 12 mln kont. Internautów w wirtualnym świecie reprezentują avatary. O ile zazwyczaj avatary przyjmują dość uproszczoną postać (wręcz symboliczną), to w przypadku wirtualnych światów, takich jak Second Life, mamy do czynienia z bardziej już dopracowanymi trójwymiarowymi modelami. Mogą one być dowolnie kształtowane przez użytkowników, a co istotne, wygląd i cechy nadane avatarom mogą wpływać na ich zachowanie, jak również ich odbiór przez innych użytkowników wirtualnego świata.
W podsumowaniu przeglądu technologii Web 2.0 oraz usług społeczności internetowych warto podkreślić rozwój aplikacji wspomagających personalizację treści oraz serwisów łączących różne usługi. Wzmacnianie aktywności użytkownika internetu przejawiać się może również udostępnianiem szerokich możliwości personalizacji prezentowanych treści portalu. Ten nowy trend dąży do jak najpełniejszego definiowania kategorii informacji prezentowanych poszczególnych użytkownikom serwisu. Przykładem może tu być usługa Yahoo Pipes pozwalająca określić internaucie, jakie wiadomości mają być wyświetlane na stronie głównej portalu. Wiele innych portali udostępnia prostsze usługi personalizacji. Drugi trend przejawia się w łączeniu różnych usług społecznych w jednym serwisie. Przykładem mogą służyć aplikacje do blogowania, które umożliwiają włączenie w stronę prezentacyjną internetowego dziennika np. zbioru zakładek - kolekcji odnośników, katalogowanych w serwisach typu social bookmarking (i ich dynamiczne aktualizowanie) czy też narzędzi do komunikacji synchronicznej. Podobne rozwiązania wprowadzają systemy współdzielenia zasobów poprzez umożliwienie komentowania publikowanych zbiorów, a więc dostarczające narzędzi do komunikacji asynchronicznej pomiędzy użytkownikami serwisu. Bardzo interesującym nurtem jest też rozwój serwisów udostępniających interaktywne mapy. Do map wyposażonych w bazy teleadresowe internauci mogą dodawać i udostępniać wszystkim własne opinie, np. na temat restauracji. Jeszcze bardziej zaawansowane rozwiązania wprowadzono w aplikacjach Google Earth i Google Maps, gdzie umożliwiono użytkownikom publikację wszelkich materiałów (np. filmów wideo) w powiązaniu z konkretnymi miejscami na Ziemi, prezentowanymi na mapach satelitarnych.
Część I opracowania, które ukazało się na łamach numeru 1/2008 czasopisma e-Mentor.
