Badania, rozwój placówki edukacyjnej, przegląd dobrych i złych praktyk oraz refleksja – to powinno znajdować się u podstaw każdego działania podejmowanego w obszarze edukacji. Także na poziomie lokalnym, gdy zapada decyzja o budowie nowej szkoły lub o głębokiej zmianie, która łączy kilka szkół w nowej placówce oświatowej. Projektowanie przestrzeni służących do uczenia się powinno być poprzedzone analizami, które obejmą co najmniej trzy obszary działania szkoły.
Po pierwsze postarajmy się zrozumieć lokalną kulturę uczenia się. Każda szkoła działa w określonym i specyficznym kontekście lokalnym i kulturowym, stąd nie da się zastosować do wszystkich takich samych rozwiązań. Projektowanie musi uwzględniać cel uczenia się i funkcje szkoły w społeczności lokalnej jako jasno zdefiniowane cele (projektowanie ma zadanie wspierać misję i cele szkoły). Należy pamiętać, że warunki, jakie zaprojektujemy, mogą być bardzo potężnym narzędziem wspierającym uczenie się.
Po drugie ustalmy, jakie czynniki odpowiadają za "dobre" środowisko uczenia się. Musimy zbadać, jak elementy fizycznej przestrzeni mogą efektywnie wspierać nauczanie i uczenie się w szkole. Powinniśmy także zidentyfikować bariery (fizyczne i zarządcze), które utrudniają wprowadzanie innowacji, a także zwrócić uwagę na skuteczność nauczania. Powinniśmy zawsze mieć na uwadze odbiorcę tego środowiska (ucznia, nauczyciela), bez względu na to, czy zachodzi tu nauczanie tradycyjne czy bardziej eksperymentalne.
Postarajmy się zrozumieć istniejące relacje w szkole: polityczne, pedagogiczne i środowiskowe. Uczenie się i edukacja nie istnieją w próżni prawnej i społecznej – mają na nie wpływ różne regulacje prawne, które oddziałują ostatecznie także na uczenie się i środowisko, w jakim to uczenie się następuje. Mogą dotyczyć zasad finansowania, płac, zatrudnienia, rodziców, polityki społecznej, itp. Lepsze rozumienie tego złożonego systemu pozwoli zaprojektować bardziej funkcjonalne i lepiej sprzyjające uczeniu się obiekty.
Prace projektowe powinny uwzględniać trzy fundamentalne założenia:
- W XXI wieku cele i praktyki kształcenia zdecydowanie odbiegają od modelu XX-wiecznej edukacji z dominującą rolą nauczyciela. Środowisko uczenia się musi w większy stopniu uwzględniać edukacyjne potrzeby osób uczących się. Związek pomiędzy przestrzenią i kształtowaniem tożsamości jest silnie osadzony w zasadach psychologii środowiskowej, a ostatnio również w idei personalizacji;
- Zasady projektowania powinny być swobodnie reinterpretowane w zależności od kontekstu kulturowego danej szkoły. Typowe budynki i sale szkolne symbolizują kulturowo specyficzne rozumienie i filozofię edukacji. Czasami mogą być postrzegane jako "trzeci nauczyciel" (filozofia pedagogiczna Reggio Emilia we Włoszech).
- Zmienianie środowiska uczenia się w oparciu o powyższe dwa założenia prawdopodobnie przyczyni się do kolejnych zmian w nauczaniu i uczeniu się. Przestrzeń budynku ma bowiem wpływ na zachowania nauczycieli i uczniów, ich morale, motywację, działanie i ostatecznie na wyniki uczenia (się).
Przestrzeń uczenia się powinna być elastyczna, zarówno w rozumieniu pedagogicznym, jak i fizycznym, aby jak najlepiej odzwierciedlać niuanse różnych dziedzin wiedzy i specjalności.
Wpływ przestrzeni na jakość uczenia się w danej placówce edukacyjnej można rozpatrywać w czterech fazach. W każdej z nich na nauczycieli i uczących się oddziałują inne czynniki, ale błędy popełnione na początku, na etapie projektowania, będą miały konsekwencje we wszystkich późniejszych fazach korzystania z przestrzeni:
- Faza projektowania, w której kluczowe jest zaangażowanie, aktywne i twórcze uczestnictwo w procesie projektowania: a) praktyków edukacji (nauczycieli, dyrektorów, metodyków itp.), b) osób uczących się; to oni będą z tych przestrzeni korzystać i muszą się w nich dobrze (komfortowo, wygodnie) czuć.
- Faza wdrożenia i wejścia w nową przestrzeń, w której kluczowe są pytania o bezpieczeństwo, dostęp do przestrzeni, czasowe jej zagospodarowywanie, adaptacja, zmianę percepcji oraz zarządzanie etapem przejściowym, rozmiarem szkoły i społeczności szkolnych, programem nauczania, kulturą organizacyjną i przestrzenną, pracą zespołową.
- Faza konsolidacji praktyk pedagogicznych w nowej przestrzeni, w której ujawniają się wszystkie błędy i niedogodności nieznane na etapie projektowania, w miarę jak nauczyciele i uczniowie zaczynają intensywnie korzystać z nowej przestrzeni (np. konieczność zmiany sposobu prowadzenia zajęć przez nauczycieli przy przejściu do bardziej otwartych przestrzeni, elastyczność elementów przestrzennych pozwalająca modelować przestrzeń "klasy", ułatwienia dla pracy zespołowej, personalizacja przestrzeni, prywatność, utrzymanie budynku, ekologiczność budynku, wyposażenie w ICT i organizacja sieci, dostęp do biblioteki i przestrzeni zewnętrznych, sportowych)
- Faza oceny trwałości i ewaluacji (bądź re-ewaluacji), w której istotne będzie analizowanie sygnałów płynących od nauczycieli i osób uczących się (stawianie i odpowiadanie na pytanie), generowanie wniosków i wprowadzanie modyfikacji do używanej przestrzeni.
W każdej z tych faz w projektowaniu przestrzeni uczenia się można popełnić wiele błędów, które będą przekładały się na jakość uczenia (się) w danej placówce edukacyjnej. Dlatego w każdej zmieniającej się szkole warto posiadać "wizję końca", czyli odpowiedzieć sobie szczegółowo na pytanie, dokąd chcemy dojść, jaką szkołę chcemy budować i rozwijać.
(Opracowanie własne na podstawie: 21st Century Schools. Learning environments of the future, CABE, 2004; Research into the connection between built learning spaces and student outcomes, Education Policy and Research Division Department of Education and Early Childhood Development, Australia, 2011)
(Notka o autorze: Marcin Polak jest twórcą i redaktorem naczelnym Edunews.pl, zajmuje się edukacją i komunikacją społeczną, realizując projekty społeczne i komercyjne o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Jest również członkiem grupy Superbelfrzy RP).
