Dostępna Szkoła - szkoła dla wszystkich. Diagnoza potrzeb

W Polsce w szkołach masowych z roku na rok przybywa dzieci z orzeczeniami – z informacji MEN wynika, że tylko 30% z nich uczęszcza do szkół specjalnych. Wzrasta również liczba uczniów z niepełnosprawnościami (zwłaszcza z autyzmem, w tym zespołem Aspergera), którzy uczą się w szkołach ogólnodostępnych. W roku szkolnym 2016/17 w szkołach ogólnodostępnych uczyło się prawie 11 tys. dzieci z autyzmem i Zespołem Aspergera, rok później – ponad 15 tys. Niestety, szkoły rejonowe bardzo często nie są dostosowane organizacyjnie i architektonicznie do tej sytuacji, nie posiadają odpowiedniego wyposażenia, a pracujący w nich pedagodzy nie są przygotowani do pracy z dziećmi z różnymi potrzebami. W raporcie NIK[1] wskazano, że z objętych kontrolą 28 jednostek tylko 6 było w pełni przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo[2]. Podkreślono tam również, że „(…) wśród trudności i barier wskazywanych przez nauczycieli realizujących kształcenie specjalne w ww. szkołach najczęściej wymieniano niedogodności w prowadzeniu zajęć (bez wsparcia dodatkowej osoby) w dużych zespołach klasowych, w których byli także uczniowie z autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera.”

Otwarta postawa nauczycieli

Kluczowa w kontekście realizacji potrzeb edukacyjnych wszystkich dzieci wydaje się być otwarta postawa nauczycieli. Tymczasem, jak wskazywał Rzecznik Praw Dziecka w jednym z wystąpień generalnych: „Duży problem stanowi brak otwartości nauczycieli do poznawania i późniejszego praktycznego stosowania nowych metod pracy z dziećmi wymagającymi szczególnego wsparcia ze strony pedagogów. Konieczne są̨ zmiany w systemie doskonalenia zawodowego nauczycieli i właściwy wewnątrzszkolny system wsparcia. Nauczyciele nie otrzymują̨ również̇ wystarczającego wsparcia specjalistycznego. Zbyt rzadko szkoły korzystają̨ w tym zakresie z pomocy poradni psychologiczno-pedagogicznych"[3].

Jak wspomniano wyżej, większość nauczycieli w trakcie studiów nie nabyło wiedzy i umiejętności dotyczącej pracy z różnorodną grupą uczniów, chociaż zgodnie z przepisami to do nich należy obowiązek indywidualizacji procesu kształcenia. Cytując raport NIK: „Najczęściej wskazywaną przez nauczycieli przyczyną obniżenia efektywności pomocy lub niemożności realizacji wszystkich form wsparcia były trudności, wynikające z konieczności pracy z dużym zespołem klasowym (liczącym ponad 30 uczniów), w którym byli uczniowie wymagający indywidualnego podejścia (np. osoby z Zespołem Aspergera) oraz brakiem nauczycieli wspierających. Równie często zwracano uwagę na ograniczone możliwości korzystania z pomocy pedagoga szkolnego, psychologa lub innych specjalistów (tyflopedagogów, surdopedgogów, logopedów), a także na niewystarczające wsparcie szkoleniowe w zakresie doskonalenia metod i form pracy oraz dokumentowania pracy z uczniami o różnych dysfunkcjach[4].

Wyzwania współczesnej szkoły

Również w raporcie Rzecznika Praw Dziecka wiele miejsca poświęcono nieadekwatności przygotowania nauczycieli do wyzwań współczesnej szkoły. W podsumowaniu wywiadów z nauczycielami zaznaczono: „Badane osoby uważają, że usprawnienie procesu udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom ze SPE może nastąpić dzięki:

zwiększeniu liczby specjalistów w szkole stosownie do potrzeb uczniów;
obowiązkowym, systematycznym i bezpłatnym szkoleniom dla nauczycieli z zakresu udzielania pomocy uczniom ze SPE;
zwiększeniu liczby zajęć specjalistycznych dla uczniów w szkole;
usprawnieniu współpracy z pracownikami poradni i innymi specjalistami w szkole;
dostosowaniu warunków szkoły do potrzeb uczniów (gabinety specjalistyczne, pomoce dydaktyczne);
zwiększeniu nakładów finansowych na pomoc psychologiczno-pedagogiczną;
zmniejszeniu liczby uczniów w klasie;
stałej pomocy asystentów i nauczycieli wspomagających na każdej lekcji;
wsparciu dla rodziców uczniów ze SPE oraz lepszej współpracy z pracownikami szkoły.”[5]

Dodatkowo w szkołach brakuje specjalistów, zwłaszcza psychologów, terapeutów integracji sensorycznej, a przede wszystkim pedagogów specjalnych (nauczycieli wspomagających). W marcu 2020r. tylko na stronach mazowieckiego kuratorium można znaleźć ponad 160 ofert pracy dla nauczycieli i specjalistów. W raporcie podsumowującym kontrolę NIK wskazano, że „(…) w placówkach objętych kontrolą najczęściej nie była zapewniona pomoc psychologów, logopedów oraz rehabilitantów. Ponadto, pomimo że orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wskazywały formy terapii, wymagające zatrudnienia nauczycieli z przygotowaniem z zakresu pedagogiki specjalnej (do pracy z uczniami niesłyszącymi lub słabo słyszącymi - surdopedgogów), słabowidzącymi – tyflopedagogów) – nie zatrudniono odpowiednich osób lub zatrudniono ich w wymiarze niepozwalającym na pełną realizację zaplanowanego wsparcia”. W ponad połowie placówek nie zapewniono wymaganego wsparcia specjalistów lub nie przydzielono prowadzenia niektórych zajęć rewalidacyjnych osobom o kwalifikacjach zapewniających wykonanie zaleceń orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego.

Trudności z finansowaniem

Osobną kwestią, która jest barierą w realizacji efektywnej edukacji, jest skomplikowany sposób finansowania, zwłaszcza realizacji specjalnych potrzeb edukacyjnych, a jak wskazano wyżej, brak zaspokojenia potrzeb ucznia z niepełnosprawnością ma bezpośredni wpływ na efektywność kształcenia całego zespołu klasowego. W raporcie Rzecznika Praw Dziecka czytamy: „Ponad 1/4 dyrektorów spotkała się z odmową finansowania realizacji zaleceń z orzeczeń. (…) Pomimo, że dyrektorzy twierdzą, że na terenie szkół realizowana jest większość zajęć zalecanych w dokumentacji z poradni, to nieco ponad 64% z nich przyznaje, że rodzice uczniów ze SPE często lub czasami proszą o większe wsparcie dla swoich dzieci, a niemal 46% spośród nich wręcz twierdzi, że nie otrzymuje wsparcia w dostatecznym stopniu.” Fakt nieprawidłowości w finansowaniu realizacji specjalnych potrzeb edukacyjnych znajduje również potwierdzenie w raporcie NIK: ”(…) W 15 z 20 jednostek w których w 2016 r. przeznaczono na kształcenie osób z niepełnosprawnościami mniej środków niż przysługiwało szkole z tytułu objęcia kształceniem uczniów niepełnosprawnych, nie zrealizowano niektórych zaleceń sformułowanych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego. (…) W objętych kontrolą placówkach nie wprowadzono specjalnych mechanizmów monitorujących stopień wydatkowania środków otrzymanych na realizację kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi."

Rozwiązanie problemu

Odpowiedzią na wyzwania związane z brakiem dostępności w placówkach oświatowych w Polsce może być projekt Dostępna Szkoła, do którego ogólnopolska rekrutacja rusza już w lipcu. Głównym celem projektu jest wypracowanie Modelu Dostępnej Szkoły, który będzie wyznaczał standardy dostępności w różnych obszarach funkcjonowania placówek edukacyjnych i przetestowanie go w szkołach podstawowych. Te obszary to: architektoniczny, techniczny, edukacyjny i społeczny, oraz proceduralny i organizacyjny.

O granty dla swoich placówek mogą ubiegać się ich organy prowadzące, czyli samorządy. Jest się o co starać: budżet projektu wynosi 40 mln zł, a wysokość grantu od 500 tys. do 2 mln zł.

Zakłada się, że wybranych zostanie minimum 30 organów prowadzących dla 60 szkół podstawowych, w których zostanie zwiększona dostępność zgodnie ze standardami Modelu Dostępnej Szkoły. Grantem objęte mogą zostać szkoły podstawowe publiczne i niepubliczne wszystkich typów, w tym, ogólnodostępne, integracyjne oraz specjalne. Wsparciem objęte zostaną w szczególności podmioty z mniejszych ośrodków (organy prowadzące zarejestrowane w miejscowości do 50 tys. mieszkańców) oraz organy prowadzące zgłaszające do udziału w projekcie więcej niż jedną placówkę. Poza wsparciem finansowym w ramach projektu skorzystać będzie można również z:

doradztwa i szkoleń w zakresie dostępności
przeprowadzenia audytów dostępności szkół,
narzędzi do samodzielnej oceny poziomu dostępności szkół,
doradztwa w zakresie zasad wydatkowania i rozliczenia grantu.

Szczegółowe informacje o projekcie dostępne są na stronie www.dostepnaszkola.info oraz na profilu facebook DostepnaSzkola.

Projekt „Dostępna Szkoła” realizowany jest przez Fundację Fundusz Współpracy i Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014 – 2020, jako pilotaż działania „Szkoła bez barier” – program Dostępność Plus.

Przypisy:

[1] Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli „Wspieranie kształcenia specjalnego uczniów z niepełnosprawnościami w ogólnodostępnych szkołach i przedszkolach.”, Nr ewid. 18/2017/P/17/073/LKI, PDF.

[2] Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, dane Systemu Informacji Oświatowej.

[3] Wystąpienie generalne Rzecznika Praw Dziecka do Prezesa Rady Ministrów, dot. sytuacji dzieci z niepełnosprawnościami, Warszawa 01.10.2018 sygn. ZSS.422.36.2018.KK, PDF.

[4] Najwyższa Izba Kontroli..., ibidem.

[5] Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Raport "Zaspokajanie potrzeb i respektowanie praw uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w ogólnodostępnej szkole podstawowej". Autor: dr hab. prof. UMCS Agnieszka Lewicka-Zelent we współpracy z dr Dorotą Chimicz, PDF.

Inne źródła:

Wystąpienie Rzecznika Praw Dziecka do Minister Edukacji Narodowej i Ministra Zdrowia dot. zaspokajania specjalnych potrzeb żywieniowych w placówkach oświatowych, Warszawa, 13.12.2017, sygn. ZEW. 422.24.2017.KD, PDF.
CODA – inność nie rozpoznana. Słyszące dzieci – niesłyszący rodzice. Pakiet informacyjny dla szkół i poradni, Małgorzata Czajkowska-Kisil, Agnieszka Klimczewska, Raport powstał w ramach prac Zespołu ds. Osób Głuchych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich, PDF.
Wsparcie podnoszenia jakości edukacji włączającej w Polsce. Zarys wstępnych rekomendacji (kontakt przez Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.).
Dostosowanie polskiego prawa oświatowego do zapisów Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Agnieszka Niedźwiedzka, PDF.
Realizacja prawa oświatowego wobec uczniów z niepełnosprawnościami, Aleksandra Braun, Agnieszka Niedźwiedzka, PDF.