10% dzieci doświadcza dręczenia – mówią eksperci Instytutu Badań Edukacyjnych. Szczególnie narażone są dzieci z rodzin ubogich, bez wsparcia rodziców. Agresywne zachowania mają miejsce głównie w klasach IV–VI szkoły podstawowej, a nie w gimnazjach! Problemy są mniejsze w klasach, w których uczniowie oceniają nauczycieli jako życzliwszych i bardziej skłonnych do pomocy, a także tam, gdzie uczniowie lepiej znają prawa i zakazy szkolne oraz je akceptują, a nauczyciele i dyrekcja omawiają je jasno i szczegółowo.
Raport przedstawia wyniki prowadzonego przez Instytut Badań Edukacyjnych badania Bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach mającego na celu pogłębienie wiedzy na temat skali i form przemocy i agresji w szkole oraz opis klimatu szkoły, w tym jakości relacji społecznych oraz panujących w szkole zasad.
Bezpieczeństwo w szkole to temat często obecny w debacie publicznej i istotny zarówno dla nauczycieli i dyrektorów, jak i uczniów oraz ich rodziców. Prowadzone w Polsce w ostatnich kilkunastu latach badania agresji i przemocy szkolnej nie potwierdzają wprawdzie medialnych tez o pogłębianiu się problemu, wskazują jednak na poważne zagrożenia w tym zakresie oraz podkreślają przemiany specyfiki zachowań agresywnych w szkole (chociażby związane z pojawieniem się agresji elektronicznej). Dotychczasowe badania nie dały jednak pełnego obrazu skali zjawiska ani też możliwości porównywania wyników między sobą. Badanie IBE jako pierwsze daje całościowy i pełny obraz problemów.
Przykrości w relacjach z rówieśnikami
Badanie pokazało, że większość uczniów w polskich szkołach przynajmniej od czasu do czasu doświadcza szeroko rozumianych agresywnych zachowań ze strony kolegów
i koleżanek.
Wykres 1. Odsetek uczniów deklarujących doświadczenie danego zachowania co najmniej raz w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie
Nie oznacza to jednak, że takie zachowania są częste, choć ich doświadczenie może być odbierane przez uczniów jako dotkliwe.
Wykres 2. Ocena poziomu dotkliwości doświadczonych zachowań – odpowiedzi uczniów, którzy doświadczyli danego zachowania w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie
Wśród pięciu zachowań odbieranych przez uczniów jako najbardziej dotkliwe są aż trzy przejawy agresji relacyjnej: nastawianie klasy przeciwko uczniowi, izolowanie oraz działania mające na celu ośmieszenie czy poniżenie ucznia (te ostatnie w dużym stopniu zaliczyć można do agresji werbalnej, jako że przede wszystkim polegają one na wyśmiewaniu, przezywaniu czy dokuczaniu na różne sposoby).
10% uczniów jest dręczonych
Odsetki dotyczące wielokrotnego doświadczania zachowań agresywnych są kilkukrotnie niższe od tych dotyczących zachowań jednorazowych, np. choć blisko połowa uczniów doświadcza wyzywania lub obrażania, to wielokrotnie doświadczyła go około jedna dziesiąta uczniów. Mówimy, że jakiś uczeń lub grupa uczniów DRĘCZY jakąś osobę (innego ucznia), jeśli: wiele razy mówi lub robi tej osobie przykre, dokuczliwe rzeczy, na przykład wyzywa, wyśmiewa, dokucza, zmusza do czegoś, zabiera coś tej osobie, rozsyła kłamstwa na jej temat, bije ją itp., jeżeli taka sytuacja powtarza się często, a tej osobie trudno się przed tym obronić.
Wykres 3. Odsetek uczniów deklarujących, że byli dręczeni w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie
Dręczeni uczniowie najczęściej doświadczają agresji ze strony kolegów i koleżanek kilka razy w tygodniu (39%) lub kilka razy w miesiącu (42%), jednak co piąty mówi o codziennym dręczeniu. W trzech czwartych przypadków liczba prześladowców nie przekracza trzech osób i najczęściej są to osoby z tej samej klasy (59% – tylko z tej samej klasy; 22% – zarówno z klasy, jak i spoza klasy, natomiast 25% – tylko spoza klasy). Dręczycielami najczęściej są chłopcy, jednak duże znaczenie ma płeć osoby prześladowanej: chłopcy są dręczeni niemal wyłącznie przez chłopców, natomiast dziewczęta – zarówno przez chłopców, jak i dziewczęta.
Częstość doświadczania agresji i przemocy, w tym dręczenia szkolnego zasadniczo maleje wraz z wiekiem. Uczniowie deklarujący, że sytuacja finansowa ich rodziny jest gorsza od przeciętnej w klasie, wyraźnie częściej doświadczają różnych form agresji, znacznie częściej też są ofiarami dręczenia szkolnego. Uczniowie, którzy radzą sobie na WF-ie gorzej lub w ogóle unikają tej lekcji, częściej niż inni doświadczają różnych form agresji, a także częściej padają ofiarą dręczenia przez rówieśników. Wreszcie, agresji i dręczenia wyraźnie częściej doświadczają uczniowie mający niskie oceny z zachowania i chodzący na wagary. Dzieci rodziców mniej zainteresowanych częściej stają się ofiarami dręczenia szkolnego.
Problemy agresji i dręczenia w największym stopniu dotyczą klas IV–VI szkoły podstawowej, w mniejszym stopniu gimnazjum i najmniejszym szkół ponadgimnazjalnych, zwłaszcza liceów.
Wśród reakcji dzieci i młodzieży na dręczenie dominują zachowania unikowe takie jak obserwowanie, lekceważenie czy omijanie; bardzo rzadkie jest uciekanie się do pomocy nauczycieli.
Wychowawcy o przemocy w szkole
Duża część wychowawców jest świadoma istnienia problemu agresji i przemocy rówieśniczej, jednak wielu też nie zdaje sobie sprawy z jego skali. Około jedna trzecia wychowawców jest przekonanych, że w ich klasach nie dochodzi do żadnych tego typu zachowań. Deklarują tak przede wszystkim wychowawcy z liceów i techników (około 60%) – a więc (zwłaszcza jeśli chodzi o liceum) szkół faktycznie mniej dotkniętych problemem.
W gimnazjach około jedna czwarta wychowawców wskazała na brak jakiegokolwiek problemu w klasie, w szkołach podstawowych (klasy IV–VI) – około jedna piąta.
Wychowawcy najczęściej nie wiedzą o agresji słownej oraz nękaniu w Internecie.
Uczniowie o klimacie w szkole
Cztery piąte uczniów czuje się w szkole bezpiecznie, a blisko co dziesiąty ma jakieś poczucie zagrożenia. Dwie trzecie uczniów lubi chodzić do swojej szkoły, nieco ponad połowa stwierdza, że w swojej szkole czuje, iż jest u siebie.
Większość uczniów jest zadowolona z relacji w klasie i pozytywnie ocenia wsparcie kolegów i koleżanek. Sympatia do kolegów i koleżanek jest nieco większa w szkołach podstawowych. 80% uczniów deklaruje, że lubi swoją klasę. 70% uczniów ocenia, że osoba, która nie odrobi lekcji lub jest smutna czy zdenerwowana, otrzyma pomoc od osób w klasie. 20% uczniów mówi, że uczniowie są dla siebie niemili i złośliwi.
W 60% klas w szkołach podstawowych i gimnazjalnych istnieje problem uczniów odrzuconych. Prawie połowa uczniów potwierdza, że w klasie są osoby, z którymi inni nie chcą siedzieć w ławce. Głównym powodem odrzucenia jest odróżnianie się od innych, w mniejszym stopniu słabe wyniki w nauce lub brak pieniędzy.
Wykres 4. Opinie uczniów różnych typów szkół dotyczące wagi problemu agresji i przemocy w ich szkole
Wsparcie nauczycieli wpływa na klimat szkoły
Problemy agresji i dręczenia w największym stopniu dotyczą klas IV–VI szkoły podstawowej, w mniejszym stopniu gimnazjum i najmniejszym szkół ponadgimnazjalnych, zwłaszcza liceów. Problemy są mniejsze w klasach, w których uczniowie oceniają nauczycieli jako życzliwszych i bardziej skłonnych do pomocy, a także tam, gdzie uczniowie lepiej znają prawa i zakazy szkolne, akceptują je, a nauczyciele i dyrekcja omawiają je jasno i szczegółowo.
Wykres 5. Odsetek uczniów zgadzających się (zdecydowanie lub raczej) z podanymi stwierdzeniami dotyczącymi życzliwości i wsparcia ze strony nauczycieli
Ocena życzliwości i troski nauczycieli o uczniów radykalnie spada wraz z wiekiem uczniów. W ostatnich klasach szkół podstawowych niemal wszyscy uczniowie uważają, że nauczyciele starają się pomóc uczniom z problemami i chwalą tych, którzy robią postępy. Gorzej oceniane są relacje niezwiązane z samą nauką: możliwość rozmowy na każdy temat czy zainteresowanie każdym uczniem (takie zachowania nauczycieli wskazuje 60%–70% uczniów ze szkół podstawowych i mniej niż 40% z liceów czy techników). Nastawienie nauczycieli oceniane jest wyżej w szkołach niedużych, a także tam, gdzie nauczyciele czują się dobrze.
Jednocześnie blisko jedna trzecia uczniów deklaruje, że w ciągu ostatniego miesiąca jakiś nauczyciel na nich krzyczał, na podobnym poziomie są wskazania dotyczące wyśmiewania i ośmieszania przy innych, a kilka procent uczniów twierdzi, że nauczyciel uderzył ich lub szarpnął. Wyniki badania potwierdzają, że zachowania tego typu częściej stosowane są przez nauczycieli w stosunku do:
- uczniów z gorszymi wynikami w nauce i gorszymi stopniami z zachowania;
- dzieci rodziców niezaangażowanych i niezainteresowanych tym, co się dzieje w szkole;
- chłopców niż dziewcząt.
Uczniowie uważają, że nauczyciele jasno informują o zasadach obowiązujących na lekcjach i konsekwencjach łamania reguł. Cztery piąte uczniów szkół podstawowych (i nieco mniej na wyższych poziomach) potwierdza, że nauczyciele reagują natychmiast, jeśli ktoś się niewłaściwie zachowa. Pomimo powszechnej wiedzy uczniów w kwestii obowiązujących ich zasad, tylko dwie trzecie deklaruje, że się z nimi zgadza, blisko połowa zaś uważa, że niektóre są niepotrzebne.
Oprócz życzliwości, wsparcia oraz przykrych dla uczniów zachowań nauczycieli, na ocenę relacji w szkole wpływa też poczucie sprawiedliwości uczniów. Odnosi się ono zarówno do zachowań nauczycieli, jak i egzekwowania zasad. Podobnie jak w przypadku oceny życzliwości i troski nauczycieli, także ocena sprawiedliwości spada wraz z wiekiem badanych.
Pozytywnie ocenia ją około 70% uczniów szkół podstawowych (klasy IV–VI), ale już tylko połowa gimnazjalistów i zaledwie co trzeci uczeń technikum. Jedna czwarta uczniów ostatnich klas szkół podstawowych i blisko 40% uczniów technikum przekonanych jest, że za tę samą pracę jedni uczniowie dostają lepsze oceny, a inni gorsze.
O wysokim stopniu konsekwencji nauczycieli przekonana jest zdecydowana większość uczniów, jednak nie wszyscy: w szkołach podstawowych 80% uczniów potwierdza, że nauczyciele reagują natychmiast, jeśli ktoś się nie właściwie zachowa, na wyższych poziomach kształcenia przekonanych jest o tym około 70% uczniów.
Relacje pomiędzy nauczycielami wpływają na uczniów
Relacje wśród dorosłych w szkole oddziałują też na uczniów: z jednej strony modelują zachowania uczniów obserwujących swoich nauczycieli, z drugiej – poziom zaangażowania nauczycieli przekłada się na ich zachowanie i wpływa na uczniów.
Wykres 6. Odsetek nauczycieli zgadzających i niezgadzających się z podanymi stwierdzeniami dotyczącymi relacji w gronie pedagogicznym
Zarówno poziom wsparcia, jak i zaufania, jest najwyższy w szkołach małych. W szkołach dużych większa jest rywalizacja między nauczycielami. Bardziej krytyczni są nauczyciele, którzy spędzają w szkole więcej czasu (mają wyższe pensum). Mało jest negatywnych opinii wskazujących na rywalizację czy niedobrą atmosferę; jednocześnie ponad 40% nauczycieli potwierdza, że grono jest podzielone i są wyraźne grupy trzymające się razem.
Metodologia i dobór próby
Badanie ilościowe poprzedził przegląd badań, danych i narzędzi badawczych dotyczących agresji i przemocy szkolnej oraz klimatu szkoły i klasy, badania jakościowe – wywiady ze specjalistami zajmującymi się problematyką agresji i przemocy szkolnej oraz klimatu szkoły i klasy, wywiady indywidualne i grupowe z uczniami szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół ponadgimnazjalnych, a także ilościowy pilotaż narzędzi badawczych.
Badanie ilościowe przeprowadzone zostało w okresie listopad – grudzień 2014 roku w 185 szkołach na próbie:
- 10 993 uczniów z 555 klas,
- 528 wychowawców badanych klas,
- 242 pedagogów i psychologów szkolnych,
- 4 093 pozostałych nauczycieli oraz
- 185 dyrektorów.
Dobór próby zakładał:
- reprezentatywną próbę szkół,
- reprezentatywną próbę dla zbiorowości uczniów szkół publicznych dla dzieci i młodzieży,
- reprezentatywną próbę dla zbiorowości oddziałów, a w konsekwencji – dla zbiorowości wychowawców klas IV–VI szkół podstawowych oraz wychowawców klas gimnazjalnych, licealnych, techników i zasadniczych szkół zawodowych. Przy zastosowaniu właściwych wag możliwe jest traktowanie próby jako reprezentatywnej dla populacji nauczycieli.
Badanie przeprowadzono metodą ankiet papierowych oraz elektronicznych.
(Źródło: Instytut Badań Edukacyjnych)
