Czy edukację da się odszkolnić? Ivan Illich twierdzi, że nie tylko się da, ale należy to zdecydowanie czynić. „Odszkolnienie leży u podstaw każdego ruchu na rzecz wyzwolenia człowieka.” Czytając to powierzchownie może się wydawać, że jest to jakieś anarchistyczne wołanie, bunt przeciw kulturze i społecznemu ładowi.
Illich rzeczywiście stawia tezy bezkompromisowo i wypowiada się czasami skrajnie, jednak jego intencją nie jest szokować, czy epatować swym nonkonformizmem. Illich jest przekonany, że szkoła, jako instytucja, degraduje edukację, zamiast ją szerzyć. Proces degradacji, który nazwał uszkolnieniem, mierzony jest uczniogodzinami potrzebnymi do utrzymania szkoły przy życiu. Szkoła, według niego, opiera się na aksjomacie, że uczenie się jest wynikiem formalnego nauczania. Widzi szkołę jako miejsce, gdzie postęp jest rytualizowany, przede wszystkim po to, by uzależniać społeczeństwo od szkoły, a nie by edukować. „Szkoły zaś wypaczają naturalną chęć rozwoju i nauki, zamieniając ją w popyt na kształcenie. (…) Jednak skłaniając ludzi do zrzeczenia się odpowiedzialności za ich własny rozwój, szkoła prowadzi wielu z nich do swego rodzaju duchowego samobójstwa.” [Illich, 2010, s.113]
Mocne słowa, które skłaniają do podjęcia refleksji. Po co nam szkoła? Czym jest ta instytucja? Jakie ma cele? Czy Illich szuka rozgłosu i walczy z wiatrakami, czy wskazuje obszary, które powinniśmy objąć refleksją i działaniem? Czy odszkalnianie edukacji to koan, czy oksymoron? Koan prowadzi do przebłysku wewnętrznego zrozumienia. Zrozumieć klaśnięcie jednej dłoni, to wyjść poza logikę semantycznych zagadek i doświadczyć Rzeczywistości. Oksymoron to zwykła sprzeczność. Między jednym a drugim jest jednak cienka linia. Ogień krzepnie, blask ciemnieje. Dla wielu to tylko wyrażone poetycko sprzeczności bez większego znaczenia. Dla innych stały się bramą do doświadczenia sensu istnienia. (…)
Definiowanie oczywistości
Odszkolnianie edukacji, to, jak powiedzieliśmy, albo kalambur językowy, albo wołanie o zrozumienie istoty szkoły i edukacji. Problem z tymi terminami jest taki, że są dla nas tak oczywiste, iż próba nakłonienia nas do ponownego ich zdefiniowania wywołuje wewnętrzny sprzeciw. Oczywistość ma jednak jedną niebezpieczną cechę. Usypia i sankcjonuje to, co jest. Nie skłania do zadawania pytań i kwestionowania status quo. Gdy coś jest oczywiste, trudno to przekroczyć dlatego, że jest to właśnie oczywiste. Wielcy wynalazcy, artyści, naukowcy, ludzie kultury i biznesu, bardzo często dokonywali swych odkryć lub dawali światu wielkie dzieła przekraczając oczywistość. Niweczyli oczywistość pozbawiając ją najgroźniejszej jej broni – usypiającej pychy, że wszystko już wiadomo.
Czym jest szkoła? W wymiarze fizycznym jest budynkiem. Instytucją w wymiarze organizacyjnym. Miejscem zatrudnienia nauczycieli i miejscem edukowania uczniów w wymiarze społecznym. Czym jest edukacja? W kontekście szkoły jest procesem nauczania i wychowywania prowadzonym przez nauczycieli. Nauczyciel naucza, a uczeń się uczy. Jest to jeden z niepodważalnych aksjomatów szkoły. Realizowany jest w asymetrycznych relacjach. Szkoła wie, czego ma nauczać, uczeń ma niewielki wybór. Nauczyciel wie, a uczeń się dowie. W kontekście pozaszkolnym edukacja jest procesem, który trwa od narodzin do śmierci człowieka. Educere oznacza między innymi wydobywać, wyprowadzić (ducere – prowadzić, przewodzić, e, ex- na zewnątrz). To wskazuje na ruch najpierw do wewnątrz, później na zewnątrz. Sugeruje, że edukacja jest procesem, który pozwala sięgać w głąb człowieka, odkrywać w nim wartości i wydobywać je na światło dzienne. Edukowanie to wydobywanie tego, co skrywa się w człowieku. Przy czym człowiek jest podmiotem tego procesu, to on sam musi przejść przez ten proces, przy wsparciu innych. Jednak on sam odpowiada za swoje w tym obszarze decyzje. Do mnie należy odkrywanie własnych zdolności, talentów, predyspozycji i budowanie na nich swojego rozwoju.
Tak rozumiana edukacja łączy w sobie nierozerwalnie proces wychowywania, który w swej nazwie wprost wskazuje na edukację. Wychować, to nie chować, zaprzestać skrywania, wydobywać z ukrycia. Wychowanie jest więc nieodłącznym aspektem edukacji i nie powinno się go próbować oddzielać. W istocie nie da się go oddzielić, nawet jeśli wydaje się, że jest nieobecne, to tylko się wydaje. Wychowywanie trwa w sposób naturalny cały czas, nie tylko intencjonalny. Wszyscy bowiem wydobywamy to, co w nas jest skrywane. Komunikujemy wartości, jakim hołdujemy przede wszystkim swoim byciem i postawą. Te mogą być sprzeczne z deklarowanymi wartościami lub zgodne z nimi. Jeśli są sprzeczne wysyłamy komunikat hipokryzji i cynizmu. Jeśli są zgodne dajemy świadectwo prawdzie i przejrzystości.
Mniej aktywizmu – więcej refleksji
Nie da się odszkolnić społeczeństwa likwidując szkoły. Nie możemy się cofnąć do stanu rzeczy sprzed szkół. Możemy jednak odszkolnić edukację od wewnątrz. Możemy przyznać, że król jest nagi. Możemy stawić czoła faktom i potraktować je jako punkt wyjścia do wprowadzenia zmian. Kryzys szkoły nigdy nie jest kryzysem instytucji. Zawsze jest „w swoim źródle kryzysem osobowym” , natomiast objawia się na poziomie instytucjonalnym. Dlatego właśnie likwidacja szkół, byłaby likwidacją skutku, a nie przyczyny. Nim podejmiemy działania reformatorskie, nim się wybierzemy w podróż, rozważmy, dlaczego chcemy zmieniać szkołę. Podróż zacznijmy w głąb. Odbądźmy wewnętrzną podróż, nie wpadajmy w aktywizm działań zewnętrznych. Zanim dostarczymy kolejną wersję podstaw programowych, zanim uruchomimy kolejny projekt cyfrowej szkoły, zanim ruszymy w Polskę z kolejnym cyklem konferencji, zatrzymajmy się i spytajmy o powód niedomagania szkoły i dlaczego ją chcemy zmienić. Seneka cytuje Sokratesa: „ Czemu się dziwisz, że podróże ci w ogóle nie pomogły, skoro siebie wozisz w koło? Gnębi cię ta sama rzecz, która cię wygnała. (…) Jeśli chcesz pozbyć się tego, co cię dręczy, trzeba, żebyś nie był gdzie indziej, lecz żebyś sam stał się inny.”
Trzeba, żebyśmy się stali inni. Musi się zmienić człowiek, by zmieniły się instytucje. To jest trudniejsze niż wydanie kolejnego aktu prawnego. Jednak podjęcie wysiłku, by zmienić siebie ma zawsze sens. Bo nie tyle chodzi o dojście do ideału, co dążenie do niego. Problem jest oczywiście złożony, bo szkoła jest złożonym systemem i dominujący model industrialny jest tylko jednym z aspektów, jaki można analizować. Szkudlarek twierdzi, że fantazmatem jest próba światopoglądowo jednorodnej szkoły, narodowej czy religijnej. W czasach globalizmu jest to praktycznie niewykonalne. (…) Tego typu kwestii rzeczywiście nie da się rozwiązać przez zaproponowanie jednego tylko modelu, który godziłby wszystkie punkty widzenia. W moim przekonaniu, nie ma jednak takiej potrzeby.
Droga wyjścia i dojścia - jak odszkolnić edukację
Nie tyle należy szukać sposobów ujednolicania, co określić na najgłębszym poziomie standard według jakiego powinna funkcjonować szkoła w aspekcie relacji nauczyciela i ucznia i stwarzać warunki, by standard mógł być realizowany. Jaki standard dominuje obecnie, a jaki byłby bardziej pożądany? Mówimy tutaj o dwóch standardach waluacji: przedmiotowym i podmiotowym.
Obydwa funkcjonują od zawsze w historii człowieka - dwie współzawodniczące kultury przedmiotów i podmiotów. Obydwa można zdefiniować w odniesieniu do trzech obszarów: jak rozumiem siebie, swoje cele i jak rozumiem świat. W standardzie przedmiotowym waluacji siebie rozumiem w roli, jaką pełnię i kryteriów ją definiujących. Cele rozumiem, jako moje zobowiązania wynikające z roli, jaką pełnię. Świat to miejsce, gdzie realizuję to, czego świat ode mnie oczekuje. W standardzie podmiotowym siebie widzę jako źródło własnych decyzji i zachowań. Cele są dla mnie intencjonalnie podjętymi decyzjami w poszukiwaniu i realizacji własnej ścieżki. Świat jest miejscem potencjalnych i olbrzymich możliwości.
Obydwa standardy są w społeczeństwie potrzebne, natomiast gra się toczy o dominację jednego z nich. W okresie rewolucji industrialnej standard przedmiotowy był bardziej oczywisty i skuteczny. Społeczeństwo potrzebowało szeregu pracowników o wystandaryzowanych kompetencjach, którzy przede wszystkim potrafili realizować zadania wynikające z przypisanej im w społeczeństwie roli: robotnika lub zarządzającego. W czasach epoki cyfrowego przekazu powtarzamy do znudzenia, że dzisiejsze sześciolatki będą pracować w zawodach, których jeszcze nie ma. Jeśli to jest prawda, to standard przedmiotowy nie jest najlepszym sposobem przygotowania społeczeństwa na zmiany. Potrzeba bowiem osób myślących samodzielnie, odważnie szukających własnych ścieżek. Oddychających innowacją, bawiących się oryginalnym myśleniem, ale nade wszystko zanurzonych w wartościach i z ich perspektywy podejmujących działanie. Potrzebujemy społeczeństwa, w którym pojedynczy człowiek koncentruje się na sensie swego działania. Szuka zrozumienia siebie w relacji do świata i z tej relacji rodzi owoce. Jest asertywny w przejawianiu własnej wartości oraz pokorny w szanowaniu wartości drugiego. Otwiera się na innych, współpracuje, a konkurowanie nie przesłania potrzeby współdziałania.
Uprzedmiotowienie wydaje się łatwiejsze. Wszyscy bowiem wiedzą, o co chodzi. Prawdy są podane do wierzenia. Role są rozdane. Obowiązki są czytelne. To jest główny powód tęsknoty za minionym systemem politycznym w Polsce. Uprzedmiotowienie jednak zdusza wszelką inicjatywę i samodzielność. Uprzedmiotowienie jest uszkolnianiem społeczeństwa. Innowacyjność, która jest tkanką obecnych czasów, rodzi się w przestrzeni podmiotowej. Nauczyciel w standardzie przedmiotowym nie ma być innowacyjny, ma być skuteczny. W XIX wieku miał skutecznie przygotować do życia w społeczeństwie, zhierarchizowanym i dobrze określonym. W XXI wieku też ma skutecznie przygotować do życia w społeczeństwie tyle tylko, że w społeczeństwie płynnym i przekraczającym granice jednorodnej definicji.
Wdrożenie standardu podmiotowego wymaga dużo więcej niż mówienie o podmiotowym traktowaniu ucznia. Wdrożenie standardu podmiotowego, jest procesem odszkalniania edukacji. Nie może się ograniczać tylko do zapewniania mniej autorytarnego stylu zarządzania szkołą. Należy dokonać systemowej refleksji, czy cały system kształcenia w szkołach i na uniwersytetach wspiera podmiotowość człowieka, czy chce go modelować na obraz i podobieństwo ideologicznych wymogów danych czasów.
Dominacja standardu przedmiotowego
Analizując obecną retorykę reformy zawartą w dokumentach jak i wypowiedziach w mediach masowych oraz praktykę działań oświatowych można powiedzieć, że niestety wbrew deklaracjom standard przedmiotowy ma nadal się dobrze i jest koniem pociągowym reformy. Używamy słów, które mają wskazywać jedno, a kryją w sobie drugie. I nie jest to działanie celowe. Wynika tylko z omawianej już przypadłości omamienia oczywistością i brakiem dystansu do siebie samych.
(…)
Przez ponad 150 lat świat biznesu i edukacji koncentrował się na zasadach zarządzania instytucjami wieku industrialnego. Dominujący system zarządzania ustawił hierarchię opartą na asymetrii – nauczyciele na szczycie, uczniowie poniżej. Nauczyciele nauczają, uczniowie się uczą. Jedno wynika z drugiego, tak przebiega pas transmisyjny, tak przebiega uszkolnianie. Uczniowie szukają akceptacji nauczycieli, co głównie wyraża się otrzymaniem jak najwyższego stopnia. Nauczyciele szafują ocenami, atrybutem ich autorytetu.
„It is tragedy that, for most of us, school is not a place for deepening our sense of who we are and what we are committed to. If it were, think of the lasting impact it would have.” - Tragedią dla większości z nas jest to, że szkoła nie jest miejscem pogłębiania sensu tego, kim jesteśmy i co jest naszym powołaniem. Jeśli by była, pomyślmy, jaki trwały wpływ by wywarła. (tłum. własne)
Standard podmiotowy – przezwyciężanie kryzysu osoby
Peter Senge, guru zarządzania i propagator idei organizacji uczących się, spotyka się tutaj z Ivanem Illichem, filozofem, anarchizującym myślicielem. Illich przestrzega przed szkołą, która może prowadzić do duchowego samobójstwa. Senge podnosi obecną sytuację szkoły do rangi tragedii. Mylilibyśmy się jednak bardzo, gdybyśmy chcieli widzieć problem tylko w obszarze szkoły i edukacji. Powtórzmy: to jest problem osoby, człowieka, nie instytucji. Szukajmy pogłębionego sensu własnej tożsamości i naszego powołania. Jest to tak zwana w biznesie miękka sfera. Miękka, ale bardziej istotna od twardej. To nie technologia, nie metody, nie programy, nie infrastruktura są decydujące. Są konieczne, ale nie wystarczające. W skrajnym przypadku mogłoby ich nie być, jak na przykład w czasie tajnych kompletów pod zaborami, czy okupacją.
Odszkolniajmy edukację. Róbmy to na poziomie naszych indywidualnych działań i tutaj bardzo dużo się dzieje. Mamy naprawdę coraz bardziej widoczną grupę nauczycieli-wychowawców, pasjonatów, ludzi szukających głębszego sensu w tym, co robią. Szukają i dzielą się swoimi doświadczeniami. Wykorzystują do tego technologię, ale zawsze jako środek. Nie mami ich złudna atrakcyjność narzędzi, która zamienia narzędzia w cele. Z drugiej strony, odszkolniajmy edukację na poziomie systemowym. Nie ustawajmy w dążeniach, by do dna zrozumieć problemy i własną zaściankowość komfortu, jaki daje zastany stan. Status quo daje bezpieczeństwo, ale tylko pozorne, które znika w obliczu napierających zmian. Wydaje się, że obecne czasy potwierdzają punkt widzenia Heraklita. Wszystko się zmienia. Stała jest tylko zmiana. Jednak nie rezygnujmy z punktu widzenia Parmenidesa. Nic się nie zmienia. Byt jest a niebytu nie ma. Te dwa sprzeczne, wydaje się, punkty widzenia można pogodzić. Budujmy wizję szkoły. Chrońmy stałe wartości i cele z tej wizji wynikające. I zmieniajmy się cały czas dostosowując się do zmieniającego się świata. Łatwiej będzie wówczas zrozumieć potrzebę zmiany. Łatwiej ją będzie przeprowadzić i wywierać wpływ na świat zewnętrzny i być katalizatorem zmian. Zacznijmy odszkolniać przede wszystkim samych siebie, nie innych. A do tego nie potrzebujemy przyzwolenia ani Ministra Edukacji, ani Prezydenta Polski, ani dyrektora, ani nauczyciela, ani majstra, ani sąsiada. Potrzebujemy własnej decyzji i wyboru.
Notka o autorze: Marek Konieczniak jest pełnomocnikiem zarządu ds. innowacyjności firmy VULCAN.
Tekst ten przygotowany został na 23. sympozjum Człowiek - Media - Edukacja (27-28.09.2013 Kraków). Teksty wszystkich referatów dostępne są na stronie: http://www.ktime.up.krakow.pl/symp2013/spis_2013_10.htm.
