Słusznym wydaje się być założenie, że przeczytanie ze zrozumieniem wszystkich lektur obowiązkowych w liceum może rozwijać myślenie krytyczne, pogłębiać wiedzę o kulturze i historii oraz znacząco zwiększać szanse na sukces na maturze z języka polskiego. Tylko jak zachęcić młodzież do czytania?
Spotkanie z literaturą polską i światową powinno umożliwić nie tylko poznanie polskiej i światowej tradycji literackiej, lektury ukazują także przemiany społeczne, filozoficzne i kulturowe na przestrzeni wieków. – uczennice i uczniowie uczą się, jak literatura wpływała na świadomość narodową i wartości społeczne.
Jednakże, lektura powinna wspomagać zrozumienie tematów uniwersalnych – takich jak miłość, wolność, śmierć, moralność, władza, piękno, dobro użyteczne społecznie , jak również lepiej rozumieć ludzkie emocje, motywacje i konflikty - bowiem lektura skłania do zadawania pytań o sens istnienia, wybory moralne i relacje międzyludzkie. Istotne korzyści płynące z pełnego i świadomego przeczytania lektur obowiązkowych w liceum to w założeniu opanowanie sztuki formułowania opinii i ich uzasadniania, wzbogacenie słownictwa, doskonalenie wypowiedzi pisemnej, nauka interpretacji tekstów, rozpoznawanie motywów, symboli i kontekstów kulturowych.
Znajomość lektur to także podstawa dobrze zdanego egzaminu maturalnego z języka polskiego – większość zadań maturalnych opiera się na analizie i interpretacji tych tekstów. Dzięki lekturom uczniowie mogą swobodnie sięgać po przykłady literackie, co zwiększa wartość merytoryczną ich wypowiedzi.
Liczba lektur obowiązkowych w liceum to około 30–40 pozycji, w zależności od profilu klasy i programu nauczania. Cztery lata to około 8 semestrów, co daje średnio 4–5 lektur na semestr. W praktyce wielu licealistów nie czyta więc wszystkich lektur obowiązkowych w całości - często sięgają po streszczenia, opracowania lub audiobooki. Część uczniów czyta tylko fragmenty. Nie znam oficjalnych statystyk czytelnictwa lektur w liceum, ale nauczyciele i uczniowie potwierdzają, że pełne przeczytanie wszystkich pozycji to raczej wyjątek niż reguła.
Lektury obowiązkowe najprawdopodobniej zniechęcą uczniów do czytania po maturze, ponieważ kojarzą się z przymusem, nudą i stresem egzaminacyjnym, a nie z przyjemnością czytania. Uczniowie nie mając wpływu na dobór lektur, tracą poczucie sprawczości i zainteresowania. Wiele lektur jest napisanych lub przetłumaczonych językiem, który a bywa niezrozumiały i nużący. Lektury są traktowane jako materiał do „zaliczenia”.
Oceny z lektur – zarówno te bieżące, jak i maturalne – nie mogą być w pełni obiektywne, ponieważ opierają się na interpretacji, subiektywnym odbiorze tekstu i relacji uczeń–nauczyciel. Uczeń może znać lekturę, ale nie umieć jej „sprzedać” – np. nie trafić w klucz, nie użyć odpowiedniego słownictwa. Inny może dobrze pisać, ale nie przeczytać książki – i mimo to uzyskać wysoką ocenę, bazując na opracowaniach. Mimo kryteriów oceniania, ich interpretacja może się różnić. Jeden egzaminator uzna pracę za „dobrą”, inny za „bardzo dobrą”.
Spróbujmy porzucić obowiązkową listę lektur w szkołach.
Zrezygnowanie z obowiązkowej listy lektur na rzecz uniwersalnej listy tematów maturalnych może zwiększyć motywację uczniów do czytania, rozwijać ich samodzielność interpretacyjną i lepiej przygotować do życia we współczesnym świecie. Umożliwienie wyboru książek w ramach uniwersalnych tematów pozwala uczniom sięgać po literaturę bliższą ich zainteresowaniom i doświadczeniom. Zamiast odtwarzać szkolne interpretacje klasyków, uczniowie uczyliby się samodzielnie dobierać teksty i argumentować swoje wybory. Taki model lepiej rozwija kompetencje analityczne i krytyczne, które są kluczowe nie tylko na maturze, ale i w dorosłym życiu.
Obecnie matura z języka polskiego często premiuje uczniów, którzy „wykują” interpretacje lektur, a niekoniecznie tych, którzy potrafią samodzielnie myśleć. Tematy uniwersalne pozwoliłyby ocenić umiejętność argumentacji, doboru przykładów i refleksji – czyli to, co naprawdę liczy się w edukacji humanistycznej.
Nie wszyscy nauczyciele są w pełni przygotowani do pracy w systemie bez obowiązkowej listy lektur — choć wielu z nich ceni sobie większą autonomię, to zmiana wymaga wsparcia, odwagi i nowych narzędzi dydaktycznych. Nauczyciele przez lata pracowali w oparciu o sztywny kanon lektur, co sprawia, że zmiana podejścia wymaga przełamania rutyny. Eksperci podkreślają, że zmiana nie może polegać tylko na wykreśleniu listy – potrzebne są nowe narzędzia, scenariusze lekcji, platformy wymiany doświadczeń. Wprowadzenie „kręgów tematycznych” zamiast sztywnej listy lektur wymaga nowego podejścia do planowania pracy dydaktycznej.
Uniwersytety w Polsce są tylko częściowo przygotowane do kształcenia nauczycieli w systemie bez obowiązkowej listy lektur, ale pełne wdrożenie takiego modelu wymaga zmian programowych, szkoleń i nowego podejścia do edukacji humanistycznej. Uczelnie muszą realizować standardy kształcenia nauczycieli, które skupiają się na dydaktyce, psychologii i metodyce, ale niekoniecznie przygotowują do pracy w systemie opartym na tematach zamiast lektur.
Odejście od sztywnej listy lektur na rzecz uniwersalnych tematów maturalnych mogłoby w pewnym stopniu ograniczyć wpływy ideologiczne, polityczne i wydawnicze, choć zapewne nie wyeliminowałoby ich całkowicie.
Lista lektur obowiązkowych lektur często bywa polem walki ideologicznej. Obowiązkowa lista lektur jest tworzona centralnie przez Ministerstwo Edukacji, co umożliwia wpływ polityczny na to, jakie wartości, postawy i narracje są promowane w szkołach. Widzieliśmy jaka rozpętała się polityczna burza (w szklance wody) po ostatnich propozycjach zmian, zaproponowanych zresztą przez samych nauczycieli. Przejście na system tematów maturalnych, w którym uczniowie i nauczyciele sami dobierają teksty, ogranicza możliwość narzucania jednej, „słusznej” wizji historii, patriotyzmu czy moralności.
W postulowanym modelu to nauczyciel i uczeń tworzą wspólnie przestrzeń interpretacyjną, co ogranicza wpływ zewnętrznych instytucji na treść nauczania.
Oto lista możliwych tematów – może ich być mniej lub więcej. Każdy z nich należy uzupełnić zdaniem: Na podstawie wybranych pozycji literatury polskiej i światowej omów krytycznie następujący temat:
1. Życiowe wybory jako wyraz odpowiedzialności wobec siebie i innych
2. Dążenie do sukcesu a wierność własnym wartościom
3. Wybór drogi życiowej jako akt odwagi i samookreślenia
4. Między lojalnością wobec bliskich a realizacją własnych celów
5. Moralny wymiar decyzji podejmowanych w sytuacjach granicznych
6. Znaczenie porażek w kształtowaniu dojrzałych wyborów życiowych
7. Wierność sobie jako fundament autentycznego życia
8. Znaczenie refleksji nad przeszłymi wyborami w budowaniu przyszłości
9. Znaczenie porażek w kształtowaniu dojrzałych wyborów życiowych
10. Kryzys autorytetów jako wyzwanie dla współczesnych społeczeństw
11. Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla duchowego rozwoju jednostki
12. Walka o tożsamość w zglobalizowanym świecie
13. Ekologiczna odpowiedzialność jako moralny obowiązek współczesnego człowieka
14. Praca jako źródło godności i wyzwanie dla równowagi życiowej
15. Migracja jako próba empatii i solidarności społecznej
16. Technologia jako siła kształtująca wartości i relacje międzyludzkie
17. Wolność słowa w kontekście granic etycznych i społecznych
18. Zanikanie więzi międzyludzkich w epoce indywidualizmu
19. Współczesne formy wykluczenia jako wyzwanie dla humanizmu
20. Odpowiedzialność twórcy wobec skutków własnych dzieł
21. Poszukiwanie prawdy jako fundament pracy intelektualnej
22. Twórczość jako forma buntu wobec ograniczeń świata
23. Etyczny wymiar eksperymentu i odkrycia w nauce
24. Muzyka jako język emocji i uniwersalny przekaz wartości
25. Obraz jako forma milczącej refleksji nad kondycją człowieka
26. Rola artysty w kształtowaniu wrażliwości społecznej
27. Twórczość plastyczna jako świadectwo epoki i osobistego przeżycia
28. Przestrzeń publiczna jako wyraz wartości kulturowych i społecznych
29. Kształtowanie przestrzeni jako odpowiedzialność wobec przyszłych pokoleń
30. Miasto jako dzieło sztuki i przestrzeń moralnych wyborów
31. Słowo jako narzędzie przemiany świata i człowieka
32. Twórczość literacka jako forma rozrachunku z historią i sumieniem
33. Postać bohatera jako zwierciadło wartości epoki
Lista tematów mogłaby obowiązywać przez kilka lat (może nawet dekadę), ale np. co dwa lata można by ją odświeżać, np. wymieniać 10 tematów (obowiązujących w następnym roku szkolnym, żeby przyszli maturzyści mogli się z nimi oswoić). W dniu matury uczniowie mogliby losować trzy tematy, spośród których wybierają (piszą) jeden.
Notka o autorze: Aleksander Lubina jest emerytowanym nauczycielem z 3. stopniem specjalizacji zawodowej. Pracował przy tablicy w szkołach podstawowych, gimnazjach, liceach i szkołach wyższych – także za granicą. Jego wychowankowie byli laureatami olimpiad ogólnopolskich, wojewódzkich i konkursów międzynarodowych. Pełnił obowiązki doradcy i konsultanta ds. języków obcych, edukacji regionalnej i kształcenia dorosłych w ośrodkach miejskich, wojewódzkich i centralnych. Był wielokrotnie nagradzany przez dyrektorów szkół, kuratorów oświaty, organ prowadzący i MEN. Był także egzaminatorem MEN, pracował w komisjach ds. awansu zawodowego. Jak opowiada, doświadczenia zbiera obserwując dzieci i wnuki – w sumie z 8. różnych szkół podstawowych w różnych czasach i regionach kraju, 2 gimnazja, 11 szkół ponadpodstawowych (także za granicą), 11 uczelni wyższych (uniwersytetów artystycznych, medycznych, technicznych, ekonomicznych, przyrodniczych i „zwykłych” - w tym za granicą), stypendia oraz staże w USA, RFN i Kanadzie, specjalizacje zawodowe i doktoraty. Sportsmenki i sportsmeni z tytułami mistrzów krajowych. Wszyscy znają minimum trzy języki, starsi uprawiają muzykę i sztuki plastyczne.
