Budowanie samosterowności poprzez wzmacnianie motywacji do uczenia się

Czy nauczyciel lub nauczycielka może zmotywować uczniów do nauki? Natura motywacji jest wewnętrzna, dlatego trudno jest nią sterować z zewnątrz. Za to można motywację wzmacniać. Przedstawiam cztery propozycje, jak można to robić:

1. Zainteresować

Jeden ze sposobów, który narzuca się, gdy myślimy o motywowaniu uczniów i uczennic do nauki, to zainteresowanie ich tym, czego się uczy. Nie jest to łatwy sposób, gdyż nauczyciele muszą realizować program, który często nie jest dla uczniów ciekawy. W zaplanowaniu interesującej dla uczniów lekcji może pomóc sformułowanie tak zwanego pytania kluczowego (druga strategia OK*), na które uczniowie będą chcieli uzyskać odpowiedź. Pomocą może być również organizowanie pracy i nauki uczniów w parach i w zespołach (czwarta strategia OK*) oraz praca metodą projektu.

Warto pamiętać, że każdy człowiek uczy się lepiej, gdy widzi tego sens, dlatego warto pokazywać uczniom zastosowanie zdobytej wiedzy.

2. Umożliwić/dać autonomię

Jedną z dróg wzmacniania motywacji uczniów do nauki jest wspieranie ich odpowiedzialności i samodzielności w uczeniu się (piąta strategia OK*). W szczególności możemy pozwolić młodym ludziom na podejmowanie decyzji, dokonywanie wyboru i wyznaczanie samodzielnie własnych celów edukacyjnych.

Wielu uczniów nie wie, jak postępować bez bezpośredniego nadzoru nauczycielki lub nauczyciela. Mówimy uczniom, że chcemy, aby stali się niezależni i samodzielni, ale najczęściej przekazujemy im instrukcje i procedury do wykonania. Chwalimy uczniów, którzy najszybciej, zgodnie z wytycznymi, wykonują zadania. Jesteśmy przekonani, że to najszybszy i najbardziej efektywny sposób nauczania. W ten sposób uczniowie uczą się podporządkowania, a nie samodzielności. Jeśli nie ma instrukcji nauczyciela, to uczniowie są bezradni. Wyraźnie to można było odczuć w nauczaniu zdalnym. Pokazało ono, że uczniowie rzadko są samosterowni, oczekują kierowania ich uczeniem się z zewnątrz. Rozwój wymaga jednak samodzielnego wysiłku i dokonywania świadomego wyboru.

3. Przekazywać informację zwrotną

Nie wystarczy uczniów i uczennice zapewniać o korzyściach i konieczności wzięcia odpowiedzialności za własne uczenie się, trzeba im to umożliwić. Jeśli uczniowie mają być autonomiczni, to muszą mieć do tego podstawy. Takie podstawy może dać przekazywana im informacja zwrotna o ich pracy. Przyjęło się, że korzystna dla ucznia informacja zwrotna i taka, z której mogą skorzystać (trzecie strategia OK*), powinna przekazywać:

co uczeń zrobił dobrze, co powinien poprawić i w jaki sposób, oraz wskazówki, jak może się dalej rozwijać,
dobra informacja zapewnia uczniom uwagę i zainteresowanie ze strony dorosłego, które są bardzo ważne w procesie uczenia się. Jeśli mówimy o samodzielności, to nie należy jej mylić z samotnością, która nie sprzyja uczeniu się,
dobra informacja zwrotna pozwala podążać w uczeniu się, nawet gdy dorosły nie jest obecny, na przykład w nauczaniu zdalnym,
konstruktywna informacja zwrotna jest jednym z najważniejszych elementów wzmacniających motywację u uczniów. Nauczyciel musi nad nią pracować i ją doskonalić, bo nikt nie jest do niej przygotowany.

Na początku nauczyciel może popełniać wiele błędów. Podstawowe z nich to: używanie zbyt skomplikowanego języka, ogólnikowe chwalenie („Niesamowite!” „Jesteś świetny”, „Brawo”); wskazywanie jedynie na popełniane błędy; brak doceniania za konkrety; odnoszenie się do tego, czego nie było w kryteriach sukcesu (I pierwsza strategia OK*); brak wyjaśnienia, jak pracę trzeba poprawić; skupianie się na błędach, których uczeń nie jest w stanie sam kontrolować.

Należy pamiętać, że celem informacji zwrotnej jest pomoc uczniowi i uczennicy w uczeniu się. Nie powinno w informacji zwrotnej znajdować się: osądzanie, etykietowanie, oskarżanie, usprawiedliwianie ani nadmierne chwalenie.

Ostatecznym celem informacji zwrotnej jest umożliwienie pozytywnej zmiany w uczeniu się, a nie tylko poprawa jednej pracy.

Aby informacja zwrotna była skuteczna powinna spełniać następujące warunki:

Być przekazana w odpowiednim czasie – jeśli uczeń dostanie ją za późno, może nie pamiętać o swojej pracy i wtedy informacja jest bezużyteczna. Informację zwrotną można przekazywać również w czasie wykonywania przez ucznia pracy, na etapach jej wykonywania.
Zrozumiała dla ucznia i uczennicy – czytelna, konkretna, niepozostawiająca miejsca na błędną interpretację. Warto sprawdzić opinię uczniów, czy informacja pomaga im się uczyć.
Zgodna z kryteriami – odnosząca się kryteriów oceniania ustalonych przed wykonaniem pracy.
Oparta na dowodach – powołująca się na dowody w pracy ucznia. Każda uwaga powinna być poparta przykładem pochodzącym z pracy ucznia.
Pozytywna – w swoim przekazie zawierająca wiarę, że uczeń jest w stanie wykonać pracę dobrze.
Pozwalająca na samodzielność – zachęcająca ucznia do przedstawienia własnych pomysłów na to, jak może pracę poprawić. Zachęcająca do wymiany opinii pomiędzy przekazującym informację zwrotną i uczniem.
Bez wyroków – informacja zwrotna powinna dotyczyć obserwacji, czyli nie powinna być krytyczna i ferować wyroków. Refleksje powinna być obiektywna bez przypisywania motywów postępowania uczniowi.
Niezbyt obszerna – Zbyt obfita informacja zwrotna może spowodować, że uczeń będzie nią przytłoczony, zdezorientowany lub zniechęcony. Mniej znaczy lepiej.

4. Ograniczenie oceniania

Oceniania stopniami i nagradzanie zewnętrzne zabijają motywację. Zamiast próbować „motywować” uczniów ocenami, możemy świętować indywidualny rozwój każdego ucznia, a nie tylko takich, którzy osiągają dobre wyniki. Możemy skoncentrować naszą pochwałę bardziej na stopniowych osiągnięciach, a mniej na końcowych wynikach. Częstsze przekazywanie uczniom informacji zwrotnej i rozmawianie o ich pracy znacznie lepiej motywuje do uczenia się.

Przyjęte w szkole „motywowanie” ucznia przez stawianie stopni nie jest właściwym motywowaniem. Młody człowiek oceniany uczy się dla stopni, a nie dla wiedzy.

Dawanie uczniom autonomii, przekazywanie informacji zwrotnej, z której uczniowie mogą skorzystać, pozwalanie na samodzielność i wybór oraz ograniczenie oceniania stopniami nie jest dla nauczycieli w warunkach szkolnych łatwe.

To, co możemy próbować robić, to:

Rozmawiać z uczniami o samodzielnym decydowaniu nawet w przypadku dowolnego zadania.
Celowo tak formułować zadania, aby uczniowie mieli większą swobodę wyboru tego, co uznają dla nich za najlepsze.
Przekazywać uczniom konstruktywną informację zwrotną.
Modelować i stosować jak najczęściej samoocenę uczniowską.
Pomagać uczniom prowadzić zapis rozwoju osobistego, czego się nauczyli, czego chcieliby się nauczyć.
Zredukować zewnętrzne nagrody i skoncentrować się na kultywowaniu wewnętrznej radości z własnych osiągnięć.
Wzmacniać poczucie własnej wartości i sprawczości uczniów.

Pomaganie uczniom w stawaniu się niezależnymi, samodzielnymi uczniami można uzyskać poprzez umożliwienie im przejęcia większej kontroli nad własnym uczeniem się, oraz zapewnienie uważnej informacji zwrotnej, która promuje chęć rozwoju.

W odpowiedzi na pytanie „Jak możemy motywować uczniów?” można odpowiedzieć: „Wzmacniajmy ich w autonomii”.

Strategie oceniania kształtującego (OK):

Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.
Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań, dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą.
Udzielanie uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają ich widoczny postęp.
Umożliwianie uczniom, by korzystali wzajemnie ze swojej wiedzy i umiejętności.
Wspomaganie uczniów, by stali się autorami procesu własnego uczenia się.

Notka o autorce: Danuta Sterna – była nauczycielka matematyki i dyrektorka szkoły, ekspertka merytoryczna w programie Szkoła Ucząca Się (SUS) (prowadzonym przez CEO i PAFW), autorka książek i publikacji dla nauczycieli, propaguje ocenianie kształtujące w polskich szkołach. Niniejszy wpis pochodzi z jej bloga w partnerskiej platformie Edunews.pl – www.osswiata.pl. Artykuł ukazał się pierwotnie 31 sierpnia 2021 roku w blogu CEO.