W języku angielskim termin ocenianie ma dwa odpowiedniki: grading - czyli to, co potocznie kojarzy nam się z ocenianiem, a więc wystawianie ocen (ocenianie sumujące), oraz assessment - słowo oznaczające monitorowanie postępów ucznia, stałą ewaluację tego, gdzie jest i w jaki sposób ma osiągnąć kolejne cele (często utożsamiane z ocenianiem kształtującym). Druga forma, w szczególności, stanowi rodzaj interakcji pomiędzy nauczycielem a uczniem, w którym to obie strony udzielają sobie nawzajem informacji zwrotnej - nauczyciel uczniowi o zaawansowaniu jego wiedzy i umiejętności, a uczeń nauczycielowi o tym jak powinien zmodyfikować kolejne lekcje, aby umożliwić uczniowi osiągnięcie celów edukacyjnych. Czy przestrzeń szkoły może wspierać tą interakcję? Czy istnieją metody aktywnej oceny?
W ramach projektu Novigado, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu Erasmus+, staramy się zgłębić i opisać aktywne metody nauczania w elastycznych przestrzeniach. Posługujemy się przy tym modelem Klasy Przyszłości wypracowanym przez Future Classroom Lab z Brukseli. W modelu tym nie mamy przestrzeni przeznaczonej wyłącznie do oceniania - ocenianie przenika bowiem wszystkie przestrzenie i dziać się może w każdej z nich. Ocenianie jest bowiem procesem ciągłego sprzężenia zwrotnego pomiędzy nauczycielem a uczniem.
Przyjrzyjmy się więc jak może ono wyglądać w przestrzeniach proponowanych przez model:
- strefa wykładowa (Interact) to przestrzeń, w której, ze względu na jej bardziej tradycyjny układ, odbywać się może ocenianie sumujące w formie sprawdzianów wiedzy i umiejętności w warunkach egzaminacyjnych. Może to być jednak również przestrzeń, w której nauczyciel dowiaduje się jaką wiedzę posiadają uczniowie na początku nowego działu dzięki wpleceniu aktywnych metod wykładowych, o których przeczytać możecie w poprzednim artykule z tego cyklu;
- strefa prezentacji (Present) to przestrzeń zarówno oceny sumującej w przypadku metod takich jak odpowiedź ustna, prezentacja czy drama, ale również przestrzeń świetnie nadająca się do wprowadzenia elementów samooceny, oceny koleżeńskiej i oceniania kształtującego w odniesieniu do finalnego produktu pracy;
- strefa tworzenia (Create) to miejsce, w którym możemy udzielić uczniowi informacji zwrotnej na temat procesu tworzenia produktu. Powinna to być przestrzeń przeznaczona głównie na ocenianie kształtujące - każdy pokazywany na tym etapie wynik pracy jest bowiem pewnego rodzaju prototypem - niedoskonała i nieskończoną wersją (dotyczy to również wiedzy i umiejętności), która wymaga dalszego rozwijania, a informacja zwrotna pomaga uczniowi obrać odpowiedni kierunek i wskazuje mu czy znajduje się na dobrej drodze;
- strefa dociekania (Investigate) to kolejna strefa, która głównie służy ocenie kształtującej, dzięki której uczniowie pogłębiają swoje umiejętności wyszukiwania informacji i mobilizowani są do dalszego poszukiwania informacji;
- strefy współpracy (Exchange) i rozwoju (Develop) to miejsca pracy grupowej i indywidualnej uczniów w trakcie procesu zdobywania wiedzy. Podobnie jak w przypadku strefy tworzenia, uczeń będąc w środku procesu pokazuje nam niepełny wynik uczenia się, co sprzyja kształtującej ocenie, mającej służyć wspieraniu dalszego rozwoju.
Nieprzypadkowo większość stref Klasy Przyszłości jest miejscem eksperymentowania, prototypowania, pogłębiania wiedzy i rozwijania umiejętności, a jedynie dwie służyć mogą bardziej formalnej ocenie uczenia się. Odzwierciedla to zarówno ideę tej przestrzeni, w której uczeń pracuje aktywnie i oceniany jest głównie za pomocą kształtującej informacji zwrotnej, jak i proporcje pomiędzy oceną kształtującą a sumującą - ocenianie kształtujące jako wspierające uczenie się ucznia powinno być znacznie częstsze niż ocena sumująca, mająca na celu podsumowanie i sprawdzenie tego, czego się uczeń nauczył na koniec, podsumowanie jakiegoś etapu (np. działu). Jeśli zainteresowani jesteście różnymi rodzajami oceniania i wskazówkami jak oceniać, zapraszam Was do zapoznania się z moim artykułem na blogu SuperBelfrów.
W tym artykule skupię się natomiast na wybranych metodach oceniania (zarówno kształtującego, jak i sumującego), które zastosować można przed, w trakcie lub jako podsumowanie procesu uczenia się. Nie jestem w stanie opisać tu wszystkich dostępnych metod, dlatego skupię się na kilku, które stosuję na swoich lekcjach.
Jak ocenić wiedzę i umiejętności ucznia PRZED rozpoczęciem działu/lekcji?
Są to metody oceniania kształtującego, które mają na celu identyfikację poziomu wiedzy i umiejętności ucznia na początku nauki wybranego zagadnienia lub tematu. Dzięki temu nauczyciel ma szansę zidentyfikować błędne wyobrażenia uczniów lub obszary, w których uczniowie posiadają już znaczną wiedzę oraz zmodyfikować swoje pierwotne pomysły dotyczące treści, jakie poruszane będą w trakcie lekcji.
Mapa konceptów
Uczniowie tworzą wizualną reprezentację tego, co wiedzą na określony temat (może to być mapa myśli, oś czasu czy ściana pomysłów). Mapa ta może być uzupełniana o nowe pojęcia w trakcie realizacji lekcji lub działu i na koniec stanowić mapę całej wiedzy, jaką uczniowie powinni posiadać.
Przydatne narzędzia TIK: Mural, Coggle, Mindmup
KWL (ang. I know, I want to know, I learned)
To jedna z rutyn myślowych, którą wykorzystać można podobnie jak mapę konceptów na początku omawiania tematu, a następnie uzupełniać w trakcie i po lekcji. W metodzie tej uczniowie odpowiadają całą grupą lub indywidualnie na pytanie: Co już wiem? / Czego chcę się nauczyć? / Czego się nauczyłem?
Przydatne narzędzia TIK: Jamboard, Padlet
Pomyśl, Spytaj, Dowiedz się (ang. Think, Puzzle, Explore)
Kolejna z rutyn widocznego myślenia, której celem jest wstępna eksploracja tematu. Zadaniem uczniów jest odpowiedź na 3 pytania: Jak myślisz, co wiesz na ten temat? Jakie masz pytania lub wątpliwości dotyczące tego tematu? Jak mógłbyś dowiedzieć się jakie są odpowiedzi na te pytania?
Przydatne narzędzia TIK: Jamboard, Padlet
Minutowy esej
Metoda, w której szybko możemy zebrać informacje na temat wiedzy indywidualnych uczniów, którzy w trakcie minuty wypisują wszystko, co przychodzi im do głowy w nawiązaniu do tematu.
Przydatne narzędzia TIK: Formularz Google, Padlet
Quiz
Znana wszystkim zgadywanka czy test jednokrotnego wyboru, który ma na celu zidentyfikować poziom uczniów na wejście. Jeśli chcemy zbadać postęp uczniów - warto dokładnie taki sam test zastosować “na wyjście”.
Przydatne narzędzia TIK: Kahoot, Quizizz, Formularz Google
Jak ocenić wiedzę i umiejętności ucznia W TRAKCIE działu/lekcji?
Są to metody oceniania kształtującego mające na celu wspieranie uczenia się uczniów. Mają one na celu dostarczenie uczniom informacji zwrotnej na temat tego, gdzie aktualnie są, jakie umiejętności czy wiedzę opanowali, a nad czym muszą jeszcze popracować. Powinny nawiązywać do postawionych przez nauczyciela (a czasem uczniów) celów edukacyjnych i sprawdzać postępy w ich osiąganiu. Ocenianie w trakcie uczenia się ma na celu klaryfikację kryteriów i standardów pracy, wspomaganie samooceny uczniów oraz daje okazję do zmniejszenia luki pomiędzy obecnie posiadaną wiedzą i umiejętnościami a celem. Ocenianie w trakcie uczenia się dostarcza nauczycielowi informacji na temat poziomu opanowania treści i powinno być podstawą do dalszego planowania treści i metod.
Światła drogowe
Technika wykorzystująca kolorowe karty do oceny zrozumienia tematu przez uczniów. “Jeśli uczeń wszystko rozumie, podnosi bądź kładzie na ławce kartkę z kolorem zielonym, jeśli nie do końca wszystko rozumie albo nie jest pewien swoich umiejętności, wybiera karteczkę w kolorze żółtym. Kolor czerwony jest dla nauczyciela informacją, że uczeń ma problem i oczekuje pomocy.” (zob. artykuł Margarety Olszewskiej). Technika ta nie tylko pozwala nauczycielowi zobaczyć ogólny poziom zrozumienia tematu, ale także zaplanować dalsze kroki - na przykład podział na małe grupy, w których to uczniowie nawzajem tłumaczyć będą sobie to zagadnienie.
Przydatne narzędzia TIK: ClassroomScreen.com, Mentimeter
Fiszki
Metoda, w której uczniowie otrzymują niewielką kartkę i postępują według następującej instrukcji: (Strona 1) W oparciu o (temat rozdziału), wypisz ważną ideę, którą rozumiesz, i podsumuj ją. (Strona 2) Zidentyfikuj coś (temat / zagadnienie), którego jeszcze nie w pełni rozumiesz.
Przydatne narzędzia TIK: brak
Analogia
Metoda, która pozwala sprawdzić czy uczniowie zrozumieli wybrany koncept lub pojęcie i potrafią je wyjaśnić. W metodzie tej nauczyciel prosi uczniów o dokończenie analogii: (Wyznaczona koncepcja, zasada lub proces) jest jak _____ ponieważ ______. Ważne jest tu również uzasadnienie, jakie uczniowie zaproponują.
Przydatne narzędzia TIK: Padlet, Formularz Google
Bilet na wyjście
Metoda sprawdzenia czego uczniowie nauczyli się na konkretnej lekcji. Zanim uczniowie wyjdą nauczyciel prosi ich o zapisanie na kartce czego się na dzisiejszej lekcji nauczyli lub co wymaga jeszcze wyjaśnienia.
Przydatne narzędzia TIK: Formularz Google, Padlet, Jamboard
Dziennik refleksji / Procedura Pauzy
To metody, w których uczniowie zapisują w wybranej przestrzeni (zeszycie lub przestrzeni wirtualnej) swoje refleksje dotyczące zrozumienia tematu, koncepcji lub lekcji (w trakcie przerwy w lekcji lub jako zadanie podsumowujące). Nauczyciel przegląda wpisy i modyfikuje kolejne lekcje w oparciu o refleksje uczniów.
Przydatne narzędzia TIK: Blog, Dokument Google
Zdanie, fraza, słowo (ang. Sentence, Phrase, Word)
To rutyna myślowa mająca na celu sprawdzenie jak uczeń zrozumiał tekst (książkę, wiersz, fragment podręcznika). Zadaniem ucznia jest wybrać jedno zdanie, które ma dla niego szczególne znaczenie, jedną frazę, która go poruszyła lub zaskoczyła oraz jedno słowo, które podsumowuje tekst lub jest szczególnie uderzające.
Przydatne narzędzia TIK: Padlet, Jamboard
Obserwacja
Najprostsza, ale równie skuteczna metoda oceniania kształtującego szczególnie wtedy, kiedy nauczyciel jest uważny na to co i jak uczniowie robią. Rozglądanie się, wygłupianie czy unikanie może być oznaką nie tylko "problematycznego ucznia", ale także tego, że uczeń czegoś nie rozumie. Planując lekcję, podczas której uczniowie pracują samodzielnie lub w zespołach nauczyciel powinien być cały czas obecny wśród uczniów będąc uważnym na ich pytania i wsłuchując się w to, o czym rozmawiają, ale też dając im przestrzeń do samodzielnego rozwiewania wątpliwości.
Przydatne narzędzia TIK: brak
Metoda siatki (ang. Grid method)
Jest ramą instruktażową, w której nauczyciel opracowuje wielopoziomową ścieżkę uczenia się nastawioną na mistrzostwo, czyli doskonalenie umiejętności wraz z przechodzeniem na wyższy poziom. Uczniowie przechodzą przez ścieżkę we własnym tempie. Ścieżka jest zorganizowana z wykorzystaniem poziomów głębokości wiedzy Normana Webb’a (ang. Depth of Knowledge, DOK) i zawiera różnorodne formy oceny kształtującej. Rolą nauczyciela jest zaś monitorowanie postępów ucznia. Ścieżka, którą podąża uczeń jest zindywidualizowana - często siatki dają na przykład uczniowi możliwość wyboru zadania lub sposobu jego wykonania. Przykładowe siatki (niestety w języku angielskim) znajdziecie tutaj.
Przydatne narzędzia TIK: Dokument Google
Narzędzi służących do oceniania kształtującego jest mnóstwo i nie sposób ich wszystkich opisać - jest to materiał raczej na książkę niż krótki artykuł przeglądowy.
Jak ocenić wiedzę i umiejętności ucznia NA KONIEC działu?
Ocenianie na koniec działu czy cyklu lekcji może mieć formę zarówno oceny kształtującej, jak i sumującej. Oczywistym narzędziem są tradycyjne quizy, kartkówki czy sprawdziany. Istnieją jednak również narzędzia, które w zorganizowany sposób pomogą przekazać uczniowi informację zwrotną zarówno od nauczyciela, jak i innych uczniów.
Protokół drabiny (ang. Ladder of feedback)
Jest to metoda udzielania informacji zwrotnej przez całą grupę/klasę do pracy jednego z uczniów, w której najpierw w dialogu z uczniem zadają oni pytania wyjaśniające (Co masz na myśli mówiąc…? Opowiedz mi coś więcej na ten temat), następnie pokazują mocne (wartości) strony pracy oraz obszary do poprawy (Nie rozumiem w jaki sposób… Zastanawia się czy…), a na koniec sugerują co zrobić lepiej (Czy zastanawiałeś się nad dodaniem…? Czy myślałeś jak…?). Metoda ta angażuje wszystkich oceniających, pozwalając im na refleksję nad rozumieniem kryteriów oceny i prawidłowym sposobem wykonania zadania. Oceniając, sami uczą się jak najlepiej wykonać pracę. Metoda ta wymaga jednak modelowania ze strony nauczyciela i treningu w udzielaniu koleżeńskiej informacji zwrotnej.
Przydatne narzędzia TIK: brak.
Tabele oceniania (rubryki)
Mówiąc o ocenianiu na koniec pracy nie sposób nie wspomnieć o standardach pracy wyrażonych za pomocą kryteriów oceniania rozpisanych za pomocą tzw. rubryk. Rubryki przedstawiają ocenianą umiejętność (lub ich zestaw) w podziale na poziomy jej opanowania. Każdy poziom opisany jest za pomocą najbardziej charakterystycznych cech i opisuje inaczej trudno mierzalne poziomy osiągnięć. Wymaga też od nauczyciela zastanowienia się po czym poznać, że dany poziom został osiągnięty. Zwykle każdy poziom oznaczony jest również określoną ilością punktów. Oceniając nauczyciel zaznacza na jakim poziomie danej umiejętności znajduje się uczeń, a następnie zlicza uzyskane punkty. Rubryka może również służyć samoocenie. Tabele oceniania mają wiele zalet - po pierwsze dzielą ocenę na mniejsze, łatwiejsze do zrozumienia części i dokładnie opisują poziomy osiągnięcia umiejętności, a po drugie dane uczniowi i wyjaśnione przed napisaniem pracy ułatwiają mu wpisanie się w kryteria oceny. Rubryki powszechnie stosowane są na zachodzie, jednak ciężko jest znaleźć polskie przykłady. Te w języku angielskim znajdziecie na poniższych stronach.
Za pomocą rubryk możemy ocenić produkt wypracowany przez ucznia lub grupę uczniów. Każda z metod wymienionych w artykule na temat tworzenia w przestrzeni szkolnej może również podlegać ocenie - kształtującej lub sumującej z wykorzystaniem tej metody.
Przydatne narzędzia TIK: rubistar.4teachers.org, www.quickrubric.com/r#/create-a-rubric
Portfolio
Uczniowie zbierają swoje przykładowe prace twórczej, nagrania, prace naukowe, eseje, szkice materiałów pisemnych i egzaminów, aby zilustrować postęp, jakiego dokonali w ciągu dłuższego okresu pracy - ocena dokonywana jest nie na podstawie pojedynczych zadań, ale biorąc pod uwagę progres jakiego uczeń dokonał.
Przydatne narzędzia TIK: Wakelet, Padlet, Dysk Google
Refleksja i samoocena
Ważnym elementem oceniania na koniec jest samoocena ucznia oraz refleksja nad opanowanymi umiejętnościami i sposobami poprawy pracy. Często ocena znajdująca się na pracy nie motywuje do zastanowienia się nad tym co zrobić lepiej lub inaczej. Warto więc odroczyć otrzymanie przez ucznia oceny do czasu, kiedy na podstawie komentarzy w pracy dokona on samooceny. W tym celu można na przykład wykorzystać metodę Przestań - Zacznij - Kontynuuj (ang. stop, start, continue), w której uczeń identyfikuje mocne i słabe strony pracy lub też wykorzystać rubrykę. Aby pobudzić refleksję ucznia warto również zamiast wskazywania sposobu poprawy wykorzystać komentarze w postaci pytań (np. czy ten przykład ilustruje twój argument? czy ten fragment jest jasny? czy mógłbyś rozwinąć myśl?).
Przydatne narzędzia TIK: Dokument tekstowy z możliwością komentowania
***
Niniejszy artykuł powstał w ramach projektu NOVIGADO.
Finansowany ze środków Erasmus+ projekt NOVIGADO koordynuje Fundacja Think! (lider konsorcjum), zaś partnerami są belgijska organizacja European Schoolnet (zrzeszająca wszystkie ministerstwa edukacji w UE), turecki YEGITEK (agencja tureckiego ministerstwa edukacji ds. technologii), francuska CANOPE (agencja francuskiego ministerstwa edukacji ds. Publikacji edukacyjnych) i dwie innowacyjne szkoły – francuska Lycee Pilote Innovant International oraz portugalska Agrupamento de Escolas Fernando Casimiro Pereira da Silva.
Na stronie https://fcl.eun.org/novigado-results można znaleźć liczne opracowania (także w języku polskim) poświęcone m.in. współczesnemu rozumieniu aktywnego uczenia się, organizacji przestrzeni edukacyjnych w szkole i wykorzystania ich w nauczaniu, opinie przedstawicieli środowisk naukowych i oświatowych dotyczących aktywnego uczenia się we współczesnej szkole, jak również przegląd światowej literatury w tym temacie. Znajdują się tam też linki do kursu MOOC oraz webinarów. Zapraszamy do śledzenia informacji o projekcie NOVIGADO i korzystania z opracowań i materiałów dla szkół i nauczycieli.
Więcej informacji: http://fcl.eun.org/novigado
Notka o autorce: Barbara Ostrowska jest doktorem psychologii, nauczycielką teorii wiedzy i psychologii oraz koordynatorką programu międzynarodowego IB DP w Międzynarodowym Liceum Ogólnokształcącym Paderewski w Lublinie. Moderator szkoleń online, trener i egzaminator. Google Educator oraz Microsoft Certified Educator. Współprowadzi podcast edukacyjny Educatio Perpetua!. Współpracuje m.in. z Fundacją Think! i Fundacją Szkoła z Klasą. Należy do społeczności Superbelfrzy RP.
