Ostatnio zainteresowanie społeczno-emocjonalnymi komponentami uczenia się przeżywa swój ponowny rozkwit w ogólnoświatowym świecie edukacyjnym. Mimo że pojęcie to powstało już dawno, zarówno nauczyciele i rodzice, jak i badacze, a czasem również rządzący interesują się tym jak wdrożyć w szkole rozwiązania kształcące kompetencje społeczno-emocjonalne. Wokół tego pojęcia urosło jednak wiele mitów – warto więc wrócić do tego czym jest SEL i w jaki sposób można go wdrożyć w szkole.
SEL (social-emotional learning) czyli społeczno-emocjonalny proces uczenia się jest podejściem, które zakłada, że kompetencje społeczno-emocjonalne ucznia są podstawą jego przyszłego sukcesu w życiu osobistym i zawodowym oraz że można je wykształcić podczas nauki szkolnej. Często SEL nazywany jest również kształceniem charakteru, umiejętnościami miękkich, umiejętności XXI wieku czy umiejętności metapoznawczych (Jones, Doolittle, 2017). Nie jest to jednak dodatek ponadto, czego uczymy w szkole podczas lekcji przedmiotowych, ale raczej filozofia integracji kształcenia kompetencji w trakcie każdej aktywności szkolnej – lekcji, przerwy, pracy projektowej czy działalności na rzecz społeczności lokalnej.
Model SEL
Amerykańska organizacja non-profit CASEL (Collaborative for Academic, Social and Emotional Learning) zdefiniowała model SEL, który oparty jest na badaniach i opisuje pięć współzależnych od siebie kompetencji, które dostosowane mogą być do potrzeb i możliwości uczniów, ich wieku rozwojowego oraz kontekstu szkoły. Są to (źródło: https://casel.org/fundamentals-of-sel/):
- samoświadomość (ang. self-awareness) – umiejętność identyfikacji i rozumienia własnych emocji, myśli i zachowań w różnych kontekstach. Wiąże się ona z umiejętnością identyfikowania swoich mocnych i słabych stron, nastawienie rozwojowym, poczuciem sprawstwa czy postawą uczciwości i integralności.
- samodzielne zarządzanie sobą (ang. self-management) – komplementarna do samoświadomości umiejętność zarządzania własnymi emocjami, myślami i zachowaniami, czyli odraczania nagrody, hamowania zachowań niepożądanych, radzenia sobie ze stresem czy przeciwnościami, czy osiągania wyznaczonych przez siebie celów. Wiąże się ona z takimi cechami jak wytrwałość, samodyscyplina, umiejętność planowania czy sprawczość.
- świadomość społeczna (ang. social awareness) – to wgląd w to, co dzieje się wokół nas. Wiąże się z takimi kompetencjami, jak umiejętność empatyzowania i przyjmowania różnych punktów widzenia, dostrzeganie potrzeb innych ludzi i branie ich pod uwagę podczas podejmowania decyzji, identyfikowanie norm społecznych czy umiejętność wyrażania wdzięczności.
- umiejętności budowania relacji (ang. relationships skills) – w szczególności takich, które będą zdrowe i wspierające i pozwolą nam na efektywne funkcjonowanie w społeczeństwie. Wymaga to takich umiejętności, jak aktywne słuchanie, komunikacja i współpraca, umiejętność rozwiązywania problemów i konfliktów, przywództwo czy stawianie oporu negatywnym wpływom społecznym.
- odpowiedzialne podejmowanie decyzji (ang. responsible decision-making) – to umiejętność będąca niejako rezultatem czterech wyżej wymienionych obszarów, polegająca na empatycznym i konstruktywnym sposobie podejmowania decyzji dotyczących naszych zachowań w kontekście społecznym. Wiąże się z umiejętnością formułowania uzasadnionych sądów, wynajdnowania rozwiązań i przewidywania konsekwencji naszych działań, jak również refleksji i samooceny.
Model ten jest tylko jednym z modeli teoretycznych dotyczących społeczno-emocjonalnego procesu uczenia się, jednak ze względu na osadzenie w badaniach oraz jego przejrzystość i uniwersalność świetnie nadaje się do adaptacji również na gruncie polskim.
Źródło: CASEL.org
Jak wdrażać SEL?
Konsekwencją mitu związanego z kształceniem kompetencji społeczno-emocjonalnych jako czegoś zupełnie odrębnego od umiejętności przedmiotowych jest dość częste wdrażanie lekcji SEL czy programu profilaktycznego opartego na SEL, a nie całościowego programu kształcenia kompetencji społeczno-emocjonalnych. Oczywiście te dwa elementy mogą być częścią naszego programu – czasem bezpośrednie zajęcie się identyfikacją emocji czy sposobami radzenia sobie ze stresem jest konieczne, jednak nie są one wystarczające. Społeczno-emocjonalny proces uczenia się powinien obejmować całą społeczność szkolną: nauczycieli i innych pracowników szkoły, uczniów i rodziców oraz w przemyślany sposób wdrażać różnorodne strategie oddziaływania.
Według CASEL istnieje 10 wskaźników wysokiej jakości programu:
1. Lekcje SEL – poświęcenie czasu lekcji na skupienie się na kompetencjach społecznych i emocjonalnych – zazwyczaj są to samodzielne lekcje na takie tematy, jak nazywanie uczuć, radzenie sobie ze stresem, wyznaczanie i osiąganie celów, rozwijanie empatii, skuteczne komunikowanie się, rozwiązywanie konfliktów, bycie asertywnym i podejmowanie odpowiedzialne decyzje. Najskuteczniejsze lekcje dają uczniom możliwość ćwiczenia umiejętności poza lekcją i poprzez współpracę podczas lekcji przedmiotowych.
2. Integracja SEL w lekcje przedmiotowe:
- Promowanie nastawienia akademickiego – poczucia przynależności do społeczności klasowej, nastawienia na rozwój, poczucia własnej skuteczności oraz wartość pracy
- Włączenie celów SEL do celów akademickich (np. myślenie krytyczne i umiejętność formułowania argumentów wymagać może umiejętności zarządzania sobą, świadomości społecznej (np. zrozumienia perspektywy drugiej osoby) czy aktywnego słuchania (umiejętności budowania relacji)
- Korzystanie z aktywnej pedagogiki
3. Wzmocnienie prawa głosu uczniów — szkoły mogą rozwijać poczucie tożsamości, sprawczości, wspólnoty i przynależności, zapewniając wszystkim uczniom różnorodne możliwości włączania się w życie zarówno w klasie, jak i w szkole. Obejmuje to również aktywne angażowanie uczniów, którzy zazwyczaj nie pełnią ról przywódczych tak, aby oni również mieli możliwość wyartykułowania swoich potrzeb czy pomysłów.
4. Wspierające środowisko nauki - podstawą jest tu troskliwy, angażujący nauczyciel, który nawiązuje z każdym uczniem autentyczne, oparte na zaufaniu relacje. Dzięki temu tworzy przestrzeń, która umożliwia:
- Budowanie silnego poczucia wspólnoty.
- Tworzenie struktur sprzyjających przynależności i bezpieczeństwu emocjonalnemu.
- Ustanowienie praktyk dyscyplinowania skoncentrowanych na uczniu, które promują SEL (np. kiedy uczniowie mogą się wypowiedzieć na temat sposobów reagowania na działania niepożądane czy konflikty).
5. Wzmocnienie SEL osób dorosłych pracujących w szkole – pielęgnowanie społeczności nauczycieli i innych pracowników szkoły, którzy angażują się we własne społeczne i emocjonalne uczenie się, współpracują przy strategiach promowania SEL i modelują SEL w swojej klasie.
6. Wspierająca, skoncentrowana na uczniu dyscyplina, w której dostosowuje się działania związane zachowaniem uczniów do SEL i uwzględnia głos uczniów.
7. Zintegrowane wsparcie dla wszystkich uczniów — uniwersalne, ukierunkowane i/lub intensywne wsparcie zaprojektowane w celu zaspokojenia potrzeb akademickich, społecznych, emocjonalnych i behawioralnych wszystkich studentów, nie tylko tych z trudnościami w nauce czy zachowaniu.
8. Współpraca z rodzicami – tworzenie znaczących możliwości partnerstwa i dwukierunkowej komunikacji, która zaprasza rodziny do udziału w procesach planowania i wspierania uczenia się społecznego i emocjonalnego (SEL) w szkole, domu i społeczności poprzez:
- Poszukiwanie wiedzy i wkładu od rodzin
- Organizowanie możliwości dla rodzin, aby dowiedzieć się i porozmawiać o SEL
- Udostępnianie strategii i narzędzi wspierających rozwój społeczny i emocjonalny, wspieranie rozwoju SEL rodziców
9. Partnerstwa ze społecznością lokalną – partnerami mogą być:
- Organizatorzy zajęć dodatkowych,
- Organizacje non-profit,
- Służba zdrowia,
- Uniwersytety,
- Agencje rządowe,
- Lokalne firmy,
- Inne instytucje, które mogą łączyć uczniów ze społecznością lokalną.
10. Ciągłe doskonalenie programu – nieustające prototypowanie i refleksja nad wynikami wdrażania programu.
Więcej o tych wskaźnikach przeczytać można pod tym linkiem: https://schoolguide.casel.org/what-is-sel/indicators-of-schoolwide-sel/.
Notka o autorce: Barbara Ostrowska jest doktorem psychologii, nauczycielką teorii wiedzy i psychologii oraz koordynatorką programu międzynarodowego IB DP w Międzynarodowym Liceum Ogólnokształcącym Paderewski w Lublinie. Moderator szkoleń online, trener i egzaminator. Google Educator oraz Microsoft Certified Educator. Współprowadzi podcast edukacyjny Educatio Perpetua!. Należy do społeczności Superbelfrzy RP. Niniejszy artykuł ukazał się w blogu Superbelfrów. Licencja CC-BY-SA.
