Znamy zalety i korzyści płynące z pracy zespołowej uczniów. Uczniowie pracujący w zespołach uczą się na głębszym poziomie i dłużej zachowują informacje niż uczniowie nauczani indywidualnie. Dodatkowo zdobywają umiejętności komunikacji i współpracy, a przede wszystkim uczą się od siebie wzajemnie.
Wiemy również, że samo polecenie pracy w grupie nie powoduje, że uczniowie dobrze pracują zespołowo. Uczniowie mają trudności w organizacji pracy w grupie, przeważnie nie potrafią zarządzać czasem, nie potrafią rozwiązywać pojawiających się konfliktów, planować efektywną komunikację. Ponadto większość uczniów jest przyzwyczajona do rywalizacji, a nie do współpracy.
Uczniowie przeważnie cenią pracę zespołową. Dla nauczyciela może ona na początku zabierać za dużo czasu lekcji, ale po pewnym czasie, gdy wejdzie „w krew” może nawet przyspieszać proces uczenia się, przede wszystkim dlatego, że umożliwi wzajemne uczenie się uczniów.
Pracę zespołową można polecać nawet dla małych zadań, i od takich powinien nauczyciel zacząć. Organizowanie dużych projektów realizowanych w grupach, może zniechęcić uczniów i nauczyciela do takiej pracy, szczególnie, gdy wcześniej uczniowie nie byli przyzwyczajeni do pracy zespołowej.
Dziś chcę zaprezentować kilka wskazówek dla nauczyciela, który organizuje pracę zespołów uczniowskich - poparte przykładami pochodzącymi z pracy nauczyciela biologii – Michała Szczepanika.
1. Skład i liczebność
Skład zespołu. Nie istnieją reguły określające najlepszy dobór członków zespołu.
Można wyróżnić trzy sposoby na formułowanie składu grupy:
- Członkowie wybierają się sami
- Nauczyciel wskazuje skład
- Dobór losowy
Każdy z nich ma wady i zalety.
Jeśli pozwalamy uczniom na samodzielny dobór, to istniejące relacje mogą zaburzyć pracę zespołu, z kolei, gdy nauczyciel określa skład, to może trafić na opór grupy uniemożliwiający efektywną pracę zespołu, a losowy doboru może zaowocować przypadkowym niewłaściwym składem, który uniemożliwi wykonanie zadania.
Oprócz wad każdy ze sposobów ma zalety. Zespół, który sam siebie wybrał może pracować sprawniej, gdyż członkowie dobrze się znają; nauczyciel formujący zespół może mieć informacje, które pomogą w pracy nad konkretnym zadaniem; a losowy dobór zamyka dyskusje nad przypisaniem do grupy i uczy młodych ludzi pracować z przypadkowymi osobami.
Wybór sposobu powinien zależeć od rodzaju planowanego zadania i od specyfiki zespołu klasowego.
Michał: Najczęściej wybieram sposób losowy, gdyż uczniowie w tak dobranych grupach mają możliwość wzajemnego poznanie się i dyskusji z nowymi osobami. Nie ma wtedy też narzekania na skład grupy, gdyż jest on wynikiem przypadku, nikt nie czuje się odrzucony na przykład z tego powodu, że został wybrany na samym końcu. W przypadku, gdy skład zespołu zależy od samych uczniów, często osoby czują się pominięte lub odrzucone.
Liczba członków w zespole. Wielkość zespołu zależy od liczby uczniów potrzebnych do wykonania pracy projektowej lub zadania. Wszyscy członkowie zespołu powinni być aktywnie zaangażowani. Zbyt wielu uczniów w zespole oznacza, że niektórzy nie będą mieli nic do roboty. Za mało może w konsekwencji uniemożliwić pomyślne ukończenie pracy.
Przyjęło się sądzić, że czteroosobowe zespoły są optymalne, zwłaszcza do osiągania konsensusu w sprawie decyzji, które należy podjąć.
Michał: W mojej pracy z uczniami sprawdzają się 3-4 osobowe zespoły, gdyż każdy czuje się w pełni odpowiedzialny za efekty pracy. Zazwyczaj w takim zespole nie ma lidera, każdy czuje się tak samo ważny.
2. Przygotowanie uczniów
Sprawdzenie, czy członkowie zespołu posiadają umiejętności potrzebne do wykonania pracy.
Jeśli mamy składy zespołów, to powinniśmy sprawdzić, czy każdy zespół potrafi obsługiwać programy i przyrządy, z których trzeba będzie skorzystać? Czy w zespole są osoby, które mają pożądane umiejętności. Jeśli tak nie jest, zespół powinien mieć zapewnioną pomoc ze strony nauczyciela.
Michał: Zwykle pytam uczniów, zanim zaczną swoją pracę jak rozumieją polecenie, czy w każdym zespole jest jedna osoba mająca niezbędne umiejętności by poradzić sobie z programem komputerowym, aplikacją na tablet i zapewniam ich, że mogą liczyć na moja pomoc.
3. Wartość pracy zespołowej
Uczniowie powinni być przekonani o wartości pracy zespołowej.
Warto poświęcić chwilę na rozmowę o ludziach pracujących zespołowo. Wskazać na to, że w dorosłym świecie prawie zawsze pracuje się w zespole i że trzeba się tego nauczyć za młodu. Umiejętność współpracy jest jedną z najbardziej pożądanych cech przy przyjmowaniu do pracy.
Można zastanowić się wspólnie, co by było gdyby sportowcy (np. grający w piłkę nożną) trenowali samodzielnie, a nie zespołowo, czy odnieśliby sukces.
Można zauważyć, że nagrody Nobla są przyznawane w większości zespołom badawczym, a nie indywidualnym naukowcom.
Można pokazać i omówić film animowany:
Michał: Moi uczniowie lubią pracować w grupach, często rozmawiam z nimi na temat korzyści z takiej pracy. Moi uczniowie najczęściej podają takie korzyści jak: uczenie się od siebie, poznawanie swoich zainteresowań, możliwości, dyskusja oparta na poszanowaniu drugiej strony. Praca w grupach sprawdziła mi się też w czasie nauczania zdalnego, choć nie ukrywam, że było trudniej niż w klasie w szkole.
4. Cel i oczekiwania
Przed przystąpieniem do pracy zespół powinien znać jej cel i kryteria wykonania pracy. Polecenie powinno być jasno sformułowane i trzeba się upewnić, że uczniowie wiedzą, po co zadanie wykonują i jak ma wyglądać efekt.
Jeśli efekt będzie planowany wspólnie, to uczniowie lepiej wykonają pracę.
Michał: Ponieważ pracuję ocenianiem kształtującym, to zawsze podaję cel i kryteria do lekcji, zadania, projektu i sprawdzianu. Moi uczniowie są do tego przyzwyczajeni nie zaczęliby pracy bez tych informacji.
5. Normy pracy zespołu
Zespoły działają lepiej, gdy sami wypracują zasady współpracy. Dobrze, jeśli uczniowie mają czas na przedyskutowanie norm i zasad, zanim przystąpią do wykonania zadania. Wartościowe jest ustalenie wzajemnych oczekiwań i tego czym dysponuje każdy członek zespołu. Warto (mimo, że wydaje się to oczywiste) ustalić normy dotyczące tego, jak członkowie zespołu będą ze sobą rozmawiać, wzajemnie się słuchać i dzielić obowiązkami.
Michał: Podaję przykładowe zasady, które wypracował jeden z zespołów: upewniamy się że wszyscy rozumiemy tak samo polecenie; określamy w miarę równo podział zadań; wspólnie kontrolujemy czas pracy; robimy przerwy by dowiedzieć się jak idzie i czy komuś nie pomóc; dyskutujemy nie obrażając się na siebie; kiedy jedna osoba mówi nie przerywamy jej, sygnalizujemy że chcemy do tego się odnieść; jeśli czegoś nie umiemy zrobić samodzielnie lub w grupie mówimy o tym od razu.
6. Samoocena
Jeśli zostały ustalone zasady współpracy, to można do nich się odnieść poddając samoocenie wykonaną pracę zespołu. Samoocena jest znacznie lepsza niż ocena z zewnątrz. Jeśli każdy z członków zespołu wie, jakie ma zadanie i jak ma wyglądać efekt jego pracy, to może ocenić, czy spełnił oczekiwania, które zostały mu przypisane.
Samoocena pomaga w bieżącej pracy zespołowej i w pracy w przyszłości w innym zespole. Czas poświęcony na dokonanie samooceny pracy zespołu, jest często ważniejszy niż samo wykonanie zadania.
Michał: Dzięki wprowadzeniu samooceny, moi uczniowie bardziej się angażują w pracę zespołową, gdyż wiedzą, że będzie podlegała ewaluacji.
7. Monitorowanie
Strategia w postaci zostawienia zespołu samemu sobie, jest wartościowa. Nie można za często wtrącać się w pracę zespołów. Zespół powinien czuć autorstwo swojej pracy. Jednak potrzebny jest też monitoring. Można wyznaczyć tak zwane stop klatki, podczas których zespół przygląda się dotychczasowej pracy i wprowadza ewentualne zmiany. Warto w tym czasie również poddać ocenie pracą całego zespołu i przestrzeganie przez niego ustalonych zasad.
Michał: Z reguły daję zespołom samodzielność, ale przy większych projektach robię stop klatki i sprawdzamy, czy uczniowie nie idą drogą, która do niczego ich nie doprowadzi.
8. Praca w zespole
Powyżej schemat procesu projektowania inżynierskiego. W przypadku pracy zespołowej uczniów ten schemat może wyglądać następująco:
- Zdefiniowanie problemu (cel i oczekiwania)
- Co wiemy na dany temat? Co jest naszym zasobem?
- Kreowanie pomysłów na rozwiązanie
- Opracowanie planu rozwiązania
- Wykonanie planu/działanie
- Ewaluacja i samoocena
- Wprowadzanie zmian i poprawek
- Prezentacja pracy grupy
Na każdym etapie uczniowie powinni móc liczyć na pomoc nauczyciela. Mimo, że ten schemat ma aż 8 punktów, to nie jest za bardzo skomplikowany. Jeśli pracujemy z uczniami tym schematem, to szybko staje się on oczywisty. Nie powinniśmy zakładać, że rozwiązanie, które zaplanują uczniowie będzie skuteczne, na ogół uczniowie więcej uczą się na swoich porażkach niż na sukcesach. Błędy, a właściwie ich analiza jest pożywką dla uczenia się.
Przykład projektu zespołowego (Michał):
Ad. 1. Zdefiniowanie problemu (cel i oczekiwania) – Jak wykazać, że łodyga przewodzi wodę? Oczekiwanie – przeprowadzenie zaplanowanego samodzielnie doświadczenia.
Ad. 2. Co wiemy na dany temat? Co jest naszym zasobem? – Wiedza o budowie tkanek roślinnych, znajomość procedury naukowej.
Ad. 3. Kreowanie pomysłów na rozwiązanie. Przykłady pomysłów zespołu:
Należy przekroić łodygę rośliny i obserwować co dzieje się w miejscu przecięcia.
Należy wstawić łodygę z liśćmi do pojemnika z wodą i obserwować ile wody ubędzie.
Należy wstawić łodygę z białymi kwiatami do wody z barwnikiem i patrzeć czy płatki się zabarwią.
Ad. 4. Opracowanie planu rozwiązania. Zespól wybrał do realizacji ostatni pomysł. Ustalono, że potrzebne będą: słoik, woda, niebieski barwnik, łodyga róży z kwiatem białym lub stokrotki. Do słoika wlewamy wodę, dodajemy barwnik. Umieszczamy w niej łodygę z białym kwiatem. Obserwujemy jak szybko płatki zabarwią się. Opisujemy doświadczenie zgodnie z procedurą naukową. Wyciągamy wnioski. Przygotowujemy prezentację wyników.
Ad. 5. Wykonanie planu/działania. Zespół 4 osobowy ustalił czas trwania doświadczenia na 24 godziny, a opracowanie wyników – tydzień. Pierwszego dnia – wspólne przygotowanie doświadczenie. Kasia przynosi z ogródka różę, Marek stokrotki, Ania przynosi barwnik, słoik. Olaf opracowuje procedurę naukową do doświadczenia, reszta grupy ją sprawdza. Kasia i Olaf opracowują dokumentację fotograficzną. Ania i Marek opisują doświadczenie. Olaf i Ania prezentują doświadczenie.
Ad. 6. Ewaluacja i samoocena. Przykłady samooceny uczniowskiej:
Olaf – wykonałem bardzo dobre zdjęcia, niestety ich wydruk był mało czytelny, lepiej było by pokazać je przez projektor.
Ania – prezentacja poszła bardzo dobrze, następnym razem dobrze byłoby przygotować jakieś pytania dla koleżanek i kolegów.
Ad. 7. Wprowadzanie zmian i poprawek. Zespól ustalił: Trzeba poszukać takiej rośliny która ma przezroczystą łodygę i będzie widać jak ona się zabarwia, można użyć dwóch kolorów barwników by kwiat w połowie był czerwony a w połowie niebieski.
Ad. 8. Prezentacja pracy grupy. Prezentacja miała miejsce na lekcji biologii dla całej klasy. Trwała 6 minut. Zespół pokazał nieco już zwiędłą różę i stokrotki, zdjęcia, omówiono doświadczenie zgodnie z procedurą naukową.
Notka o autorce: Danuta Sterna – była nauczycielka matematyki i dyrektorka szkoły, ekspertka merytoryczna w programie Szkoła Ucząca Się (SUS) (prowadzonym przez CEO i PAFW), autorka książek i publikacji dla nauczycieli, propaguje ocenianie kształtujące w polskich szkołach. Niniejszy wpis pochodzi z jej bloga w partnerskiej platformie Edunews.pl – www.osswiata.pl. Inspiracja artykułem Anny Jolly, autorki książki STEM By Design: Strategies & Activities for Grades 4-8 z Middleweb.com.
