Wyszukiwanie informacji i jej weryfikowanie jest jedną z podstawowych kompetencji życiowych, mających duże znaczenie w dzisiejszej szkole oraz na rynku pracy. Dzięki temu odnajdujemy się w szumie informacyjnym, a przy okazji wykorzystujemy także inne ważne umiejętności, takie jak analiza, krytyczne myślenie czy podejmowanie decyzji. Kształcenie tej kompetencji już na etapie edukacji szkolnej wymaga aktywnych form nauczania oraz stworzenia rusztowania dydaktycznego (ang. scaffolding), które umożliwi uczniowi stopniowy rozwój umiejętności koniecznych dla efektywnego poszukiwania wiarygodnej wiedzy. Jakimi metodami można się więc posłużyć na lekcjach, aby uczniowie aktywnie pracowali i rozwijali te kompetencje?
W ramach projektu NOVIGADO, finansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu Erasmus+, staramy się zgłębić i opisać aktywne metody nauczania w elastycznych przestrzeniach. Posługujemy się przy tym modelem Klasy Przyszłości wypracowanym przez Future Classroom Lab z Brukseli. W ramach modelu opisana została strefa dociekania (ang. investigate) czyli przestrzeń, w której uczniowie zachęcani są do samodzielnego lub grupowego odkrywania wiedzy, a rolą nauczyciela jest stosowanie metod opartych na dociekaniu (ang. inquiry-based learning) lub myśleniu projektowym. Przestrzeń ta wypełniona jest mobilnymi stołami i krzesłami, które można łatwo zaaranżować umożliwiając pracę w grupach, parach lub pracę indywidualną. Technologia jest nieodłącznym elementem tej przestrzeni - pomaga w wykonywaniu zadań, często jest źródłem wiedzy lub sposobem na jej utrwalanie (tworzenie produktów, zapisywanie wyników wyszukiwania). Nauczyciel zaś pełni rolę projektanta doświadczeń edukacyjnych i moderatora, podczas gdy uczniowie samodzielnie (lub z niewielką pomocą nauczyciela) wykonują zaprojektowane dla nich zadania opierające się na dociekaniu i wymagające wyszukania określonych wiadomości, refleksji nad nimi i twórczego ich przetworzenia w celu uzyskania głębszego zrozumienia realizowanego materiału.
Czy da się taką przestrzeń odtworzyć w polskiej szkole? Oczywiście! Nawet jeśli budynek naszej szkoły nie jest nowoczesną przestrzenią, a w sali brakuje pięknych, kolorowych krzeseł, możemy wykorzystać metody oraz ideę tej przestrzeni, aby odtworzyć ją w swojej sali. Wystarczy czasem zrezygnować z tradycyjnego ustawienia ławek i zamienić je w wyspy, a uczniów poprosić o przyniesienie własnych urządzeń mobilnych lub zapewnić im dostęp do stanowisk komputerowych w szkole. Najważniejsze są jednak metody jakie stosujemy - wymagają one od nas, nauczycieli, oddania pola do pracy uczniowi na lekcji, a wcześniej przemyślenia zadań i zaprojektowania doświadczeń ucznia tak, aby osiągnąć postawiony cel edukacyjny.
Poniżej kilka wybranych metod kształcenia umiejętności wyszukiwania informacji. Każda z opisanych tu metod jest uniwersalna i wykorzystana może zostać na każdym poziomie edukacyjnym i przedmiocie.
Webquest
Jest to metoda polegająca na poszukiwaniu informacji, rozpoczynając od wyszukiwania ich w Internecie, w odpowiedzi na zadane przez nauczyciela pytanie lub problem. Webquest projektowany jest przez nauczyciela w formie ustrukturyzowanego dokumentu lub strony internetowej i ma formę zadania, które będzie dla uczniów interesujące i zwykle oparte jest na narracji (np. uczniowie wcielają się w rolę dziennikarzy czy badaczy). Nie jest on jedynie zbiorem pytań czy zadań, na które należy znaleźć odpowiedź, ale wymaga refleksji nad zebranymi informacjami, ich przetworzenia - angażuje myślenie z wyższych poziomów taksonomii Blooma, jak analiza, synteza czy ewaluacja. Produktem webquestu może być prezentacja, podcast, screencast lub raport, które odpowiadać będą na postawione przez nauczyciela (czasem również we współpracy z uczniami) pytania. Webquesty uczą wyszukiwania i krytycznej analizy wiarygodności informacji znalezionych w Internecie, poszerzają wiedzę uczniów, pozwalają na samodzielne zgłębianie interesującego ucznia wątku oraz rozwijają umiejętność współpracy w grupie oraz komunikacji. Dzięki wykorzystaniu technologii kształcą również kompetencje TIK.
Więcej o metodzie, jej strukturze i przykładowych Webquestach znajdziecie na stronie Lechosława Hojnackiego oraz w jego świetnym ebooku w Edustore.eu.
Przydatne narzędzia TIK: Google Sites, Blogger, Wordpress, Wix; Prezentacje Google, Anchor, Screencastify, edytory tekstu.
Ankieta
Metoda, która zapewne jest wszystkim znana, jednak niezwykle rzadko wykorzystywana jako metoda edukacyjna. Tworzenie i przeprowadzanie ankiety może nauczyć uczniów wielu umiejętności, jak choćby umiejętność zadawania pytań różnego typu, umiejętność współpracy i komunikacji, umiejętność analizy i syntezy zdobytych informacji, a jeśli dodamy do tego technologię - również tworzenia wykresów czy podsumowywania tekstowego wyników badań. Metoda ta może być również punktem wyjścia do kształcenia umiejętności uzasadniania argumentów czy pisania naukowego.
Ankieta może być metodą samodzielną lub częścią większego projektu (np. w duchu metody Design Thinking, kiedy służy ona zbadaniu potrzeb naszego “klienta”). Poproszenie uczniów o stworzenie i przeprowadzenie ankiety na wybrany temat pozwoli nam nie tylko sprawdzić jakie aspekty zjawiska są dla uczniów ciekawe (jakie pytania zadają?), ale również zebrać wraz z uczniami informacje na interesujący nas temat. Przykłady ankiety jako metody edukacyjnej:
- język polski - zbadanie poziomu czytelnictwa w szkole jako element kampanii promującej czytelnictwo;
- geografia - zbadanie przyczyn korzystania z transportu publicznego czy terenów zieleni oraz ich wpływ na rozwój miasta (co przerodzić się może w kampanię czy projekt obywatelski);
- biologia - zbadanie nawyków żywieniowych młodzieży.
Przydatne narzędzia TIK: Formularze Google, Mentimeter, Answer Garden.
Wywiad
Podobnie jak ankieta, jest to metoda znana i moim zdaniem niedoceniana w praktyce edukacyjnej. Wywiad pozwala uczniowi pogłębić wiedzę na zadany temat oraz dokonać analizy i syntezy poznanych odpowiedzi. Może on mieć formę rozmowy z ekspertem w jakiejś dziedzinie lub dialogu np. z postacią literacką, która opowiada czytelnikowi swoją historię zwracając uwagę w szczególności na motywy działań. Podobnie jak ankieta, wywiad może być samodzielną metodą, zakończoną prezentacją wniosków w postaci podcastu czy raportu, ale również częścią projektu, mająca na celu zbadanie potrzeb grupy docelowej czy pogłębienia wiedzy na wybrany temat.
Przydatne narzędzia TIK: Anchor, Dyktafon, Audacity.
Kawiarenka (World Cafe)
Jest to forma dyskusji, w której uczestnicy wymieniają informacje i pomysły. Polega ona na jednoczesnej rozmowie o kilku aspektach wybranego tematu. Zorganizowana jest w formie stolików tematycznych. Nad przebiegiem debaty przy każdym stoliku czuwa ekspert lub moderator, którym może być jeden z uczniów lub zaproszeni z tej okazji goście. Uczestnicy dyskusji mogą zaś swobodnie poruszać się pomiędzy stolikami lub zmieniać miejsce na wyznaczony wcześniej sygnał. Najważniejsze informacje zapisywane są na "obrusie", czyli dużym arkuszu papieru rozłożonym na stoliku. Kawiarenkę rozpoczyna się od wprowadzenia do tematu dyskusji, po którym następuje praca grupowa, a kończy sesja plenarna i podsumowanie dociekań uczestników. Ważnym elementem tej metody jest stworzenie swobodnej, kawiarnianej atmosfery, która sprzyja dyskusji i kreatywności.
Kawiarenka jest metodą elastyczną, którą dostosować można do wielu tematów i potrzeb. Przygotowując spotkanie nauczyciel może przygotować pytania lub tematy rozmowy sam lub zlecić ich przygotowanie uczniom, dodatkowo ucząc ich stawiania pytań i dając przestrzeń do sprawczości.
Więcej informacji o metodzie Kawiarenki znajdziecie w broszurze Rozmowy w kawiarence. Przewodnik krok po kroku.
Przydatne narzędzia TIK: jeszcze brak.
Studium przypadku
Analiza studium przypadku jest metodą znaną w takich dziedzinach jak psychologia czy medycyna. Można ją jednak wykorzystać również w wielu innych przedmiotach pozwalając uczniom na dogłębną analizę konkretnego przykładu zjawiska, czynników, które je ukształtowały i konsekwencji tych działań. Podobnie jak inne metody oparte na źródłach, studium przypadku rozwija umiejętność myślenia, krytycznej analizy zjawiska, a także prezentacji zdobytej wiedzy. Pozwala ona również połączyć zagadnienia teoretyczne z konkretnymi, realnymi przykładami z otaczającej uczniów rzeczywistości. W metodzie tej można wykorzystać opis przypadku lub zestaw źródeł (filmów, tekstów czy obrazów) pokazujących określone zjawisko. Analiza przykładu połączona może być z krytyczną ewaluacją danego zjawiska czy poszukiwaniem rozwiązań dla problemu, który stwarza. Przerodzić się może również w uczenie się poprzez zaangażowanie, czyli podjęcie działań mających na celu zwiększenie świadomości czy minimalizowanie skutków analizowanego zjawiska.
Przykłady studium przypadku jako metody edukacyjnej:
- geografia - analiza wpływu infrastruktury olimpijskiej na rozwój Rio de Janeiro;
- biologia - analiza procesu trawiennego krowy;
- fizyka - analiza działania wahadła Galileusza.
Przydatne narzędzia TIK: jeszcze brak.
Gry (takie jak Poszukiwanie skarbów czy Escape Room)
Gry mogą mieć zastosowanie również w praktyce szkolnej i służyć dociekaniu i pogłębianiu wiedzy. Wszystko zależy od tego jak je zaplanujemy i jakiego rodzaju zadania zaprojektujemy dla uczniów - jeśli wymagać one będą poszukiwania informacji oraz wyższych umiejętności myślenia, kształcić będziemy właśnie dociekanie.
Podczas poszukiwania skarbów uczniowie mają za zadanie rozwiązać kolejne zadania, odpowiedzieć na pytania z karty pracy czy wyszukać określone informacje. Aktywności mogą być ukryte w postaci zdjęć, zadań z treścią lub kodów QR, a ich prawidłowe rozwiązanie pozwala uczniom na zbieranie wskazówek lub kieruje do kolejnych aktywności.
Escape Room oparty jest na podobnym mechanizmie - zadaniem ucznia się rozwiązać serię zagadek, aby wydostać się z fizycznego lub wirtualnego pokoju. Całość oparta jest na narracji, która ma za zadanie stworzyć klimat gry.
Więcej informacji na temat wykorzystania gier w edukacji znajdziecie w artykule Joanny Waszkowskiej Wszystko jest grą.
Przydatne narzędzia TIK: generator kodów QR, Actionbound, Genially.
Raport z badania
Metoda słusznie kojarzyć się nam może z przedmiotami ścisłymi, choć można wykorzystać ją również na innych przedmiotach, choćby jako metodę prezentacji wniosków zebranych w postaci ankiet czy wywiadów. Opisywanie procesu badawczego jest umiejętnością pozwalającą na refleksję nad planowaniem badania, jego wynikami i czynnikami, jakie wpłynęły na uzyskane wnioski. Przygotowując raport z eksperymentu z biologii czy chemii, badania terenowego z geografii czy ankiety z WOSu uczeń wyszukać musi informacje wyjaśniające dane zjawisko - teorie, wcześniejsze badania - krytycznie ocenić źródła, z których pochodzą materiały, nauczyć się raportować wyniki badań i cytować z poszanowaniem praw autorskich. Wszystkie te umiejętności wchodzą w zakres umiejętności wyszukiwania informacji (ang. research).
Przydatne narzędzia TIK: edytor tekstu, symulatory eksperymentów, strona bibme.org, Google Scholar.
***
Niniejszy artykuł powstał w ramach projektu NOVIGADO.
Finansowany ze środków Erasmus+ projekt NOVIGADO koordynuje Fundacja Think! (lider konsorcjum), zaś partnerami są belgijska organizacja European Schoolnet (zrzeszająca wszystkie ministerstwa edukacji w UE), turecki YEGITEK (agencja tureckiego ministerstwa edukacji ds. technologii), francuska CANOPE (agencja francuskiego ministerstwa edukacji ds. Publikacji edukacyjnych) i dwie innowacyjne szkoły – francuska Lycee Pilote Innovant International oraz portugalska Agrupamento de Escolas Fernando Casimiro Pereira da Silva.
Na stronie https://fcl.eun.org/novigado-results można znaleźć liczne opracowania (także w języku polskim) poświęcone m.in. współczesnemu rozumieniu aktywnego uczenia się, organizacji przestrzeni edukacyjnych w szkole i wykorzystania ich w nauczaniu, opinie przedstawicieli środowisk naukowych i oświatowych dotyczących aktywnego uczenia się we współczesnej szkole, jak również przegląd światowej literatury w tym temacie. Znajdują się tam też linki do kursu MOOC oraz webinarów. Zapraszamy do śledzenia informacji o projekcie NOVIGADO i korzystania z opracowań i materiałów dla szkół i nauczycieli.
Więcej informacji: http://fcl.eun.org/novigado
Notka o autorce: Barbara Ostrowska jest doktorem psychologii, nauczycielką teorii wiedzy i psychologii oraz koordynatorką programu międzynarodowego IB DP w Międzynarodowym Liceum Ogólnokształcącym Paderewski w Lublinie. Moderator szkoleń online, trener i egzaminator. Google Educator oraz Microsoft Certified Educator. Współprowadzi podcast edukacyjny Educatio Perpetua!. Należy do społeczności Superbelfrzy RP.
