Wielu ludzi uważa, że ich intelektualne zdolności są wrodzone i nie podlegają zmianie. Tymczasem za każdym razem, kiedy uczymy się czegoś nowego, zmieniamy swój mózg – są w nim bowiem przechowywane pozostałości naszych doświadczeń. Czyli elementy, które kształtują ludzkie zdolności intelektualne, znajdują się w zasięgu własnej kontroli każdego uczącego się. Zrozumienie tego faktu pozwala widzieć w niepowodzeniu dowód wysiłku i źródło cennych informacji, wskazuje na potrzebę sięgnięcia głębiej lub spróbowania innej strategii.
Poradnik skutecznego uczenia się
W takim razie, jak skutecznie uczyć się? Zasady dotyczące uczenia się podawane za Harvardzkim poradnikiem skutecznego uczenia się[1] są następujące:
- wiedza jest lepiej przyswajana, staje się mocniejsza, kiedy w trakcie uczenia się uczący napotyka pewne trudności, wtedy lepiej zostają zapamiętane jej treści;
- kiedy nauka przychodzi szybko, często jest powierzchowna i nauczone treści szybko zostają zapomniane;
- zdolności intelektualne, które uczący się ma na początku nauki, mogą ulec rozbudowaniu i wzmocnieniu dzięki powstawaniu zmian w mózgu, w którym tworzą się nowe połączenia na skutek nauki wymagającej wysiłku;
- rezultaty nauki są lepsze, jeśli w trakcie nauki uczący się sam zmaga się z napotkanym nowym problemem, a nie korzysta z podanego wcześniej rozwiązania;
- dążenie do jakiegoś celu często jest źródłem komplikacji, a ich pokonanie powoduje nie tylko satysfakcję, ale również pomaga zdobyć informacje niezbędne do obmyślenia strategii i osiągnięcia mistrzostwa w każdej dziedzinie, tak nauki, jak i sportu;
- aby osiągnąć doskonałość w jakiejkolwiek dziedzinie, potrzebny jest wysiłek przekraczania samego siebie, swoich obecnych zdolności i możliwości.
Jednak wysiłku podejmowanego przy uczeniu się nie należy mylić z „wkuwaniem”.
„Wkuwanie” można porównać do sposobu jedzenia charakterystycznego dla bulimii: objadanie się, a następnie pozbywanie się spożytego pokarmu z organizmu. Większość z tego, co pochłaniamy, szybko z powrotem opuszcza ciało. Prosty akt rozkładania nauki w czasie i ćwiczenie małych porcji materiału, przedzielone przerwami w czasie, powoduje, że zarówno uczenie się, jak i pamięć, stają się silniejsze, co w efekcie buduje siłę nawyku, czyli habitualność.
Strategie uczenia się
Okazuje się, że człowiek więcej się uczy przez sprawdzanie siebie niż przez wielokrotne czytanie. Najlepiej przeczytać mały fragment tekstu z podręcznika, a potem zrobić sobie sprawdzian, np. opowiadając sobie to, co przed chwilą zostało przeczytane lub powiedziane. Nie robić notatek, ale zastanowić się nad tym przez chwilę bez pomocy, wydeptując sobie ścieżkę w mózgu do miejsca, gdzie znajduje się pamięć danych treści. Wspomnienie, za każdym razem kiedy treść okaże się potrzebna, łatwiej będzie znaleźć w głowie, a nie w zeszycie.
Skutecznie uczyć się można również w grupie. Kiedy uczniowie pracują w grupach, wszyscy wspólnie powinni zmagać się z problemem, ale nie otwierając podręczników i innych pomocy. Każdy dysponuje strzępami informacji i wspólna rozmowa pozwala znaleźć odpowiedź. Nacisk więc pada tu na analizę i zrozumienie.
Kolejnym trikiem skutecznego uczenia może być zapisywanie np. przez 10 minut wieczorem wszystkiego tego, co zapamiętało się z zajęć tego dnia. Jeśli po 2 minutach zabraknie inwencji, trzeba jednak wytrzymać te 10 minut nad kartką papieru. Po tym czasie należy zajrzeć do notatek i sprawdzić, jak wiele treści zostało zapamiętanych, a ile zapomnianych i skupić się właśnie na materiale zapomnianym. Efektem tego będzie informacja, jak następnym razem prowadzić notatki i jakie pytania postawić w trakcie kolejnych zajęć. Pozwoli to na głębsze zrozumienie, jak łączą się ze sobą poszczególne partie materiału oraz na lepsze opanowanie wiedzy.
Dobrym pomysłem może być zrobienie raz na tydzień lub w innych odstępach czasu podsumowującej mapy myśli. Na niej, za pomocą rysunków opatrzonych komentarzami zawierającymi główne idee (by je przedstawić, potrzebne są czasem strzałki i wykresy), należy zilustrować przerobiony materiał. Zapisany w ten sposób arkusz papieru pomoże dokonać syntezy nauczonych informacji.
Nie potwierdzono natomiast w badaniach empirycznych popularnego przekonania, że nauka idzie lepiej, kiedy materiał podany zostaje w postaci zgodnej z preferowanym stylem uczenia się (np. wzrokowca czy słuchowca). Okazuje się, że nauka przychodzi skuteczniej, gdy uczący opiera się na wszystkich uzdolnieniach, którymi dysponuje i na całej swojej pomysłowości.
Nauka z podręcznika
Studiując podręcznik, warto zwrócić uwagę na następujące kwestie:
- wykorzystanie kluczowych pojęć zamieszczonych w podsumowaniu rozdziału, aby sprawdzić przeczytane wiadomości;
- umiejętność spojrzenia na jakieś pojęcie z treści, tak, by zidentyfikować je i napisać z głowy akapit na jego temat;
- zastanawianie się podczas czytania, w jaki zestaw pytań można przekształcić najważniejsze punkty tekstu oraz próba odpowiedzi na te pytania;
- powtarzanie głównych myśli tekstu własnymi słowami;
- odnoszenie przeczytanych treści do już posiadanej wiedzy;
- poszukiwanie przykładów tego co się przeczytało poza czytanym tekstem.
Przywoływanie informacji
Ćwiczenia w przywoływaniu nowej wiedzy bądź umiejętności są ważnym instrumentem procesu uczenia się. Dotyczy to informacji, które ma zapamiętać i przywoływać w przyszłości mózg – faktów, złożonych pojęć, technik rozwiązywania zadań czy umiejętności motorycznych. Jeśli przywoływanie nowej wiedzy łączy się ze wzmożonym wysiłkiem, prowadzi do lepszej nauki. Kiedy umysł zmuszony jest do pracy, wyuczone treści lepiej zostają w głowie. Wielokrotne przywoływanie materiału nie tylko sprawia, że zapamiętywane treści stają się bardziej trwałe, ale skutkuje wiedzą, którą przywołać można łatwiej oraz w bardzo różnorodnych warunkach i którą stosować można do rozwiązywania szerszego zakresu problemów.
Sprawdzianów, będących jednym z ćwiczeń przywoływania wiedzy, nie musi inicjować nauczyciel. Samotestowanie może wydawać się niezbyt zachęcające, ponieważ wymaga więcej wysiłku niż wielokrotna lektura, ale przynosi znacząco lepsze efekty, np. w postaci lepszego śledzenia postępów przyswajania materiału.
Nauka nowych rzeczy
Uczenie się wszelkich nowych treści wymaga podstawy, którą zapewnia wiedza zdobyta wcześniej. Gdyby skupiono się wyłącznie na mechanicznym powtarzaniu, szybko osiągnięto by granice możliwości uczenia się. Jeśli jednak uczący się ćwiczy opracowanie wiedzy, to nie istnieje żaden limit treści, które można przyswoić. Opracowanie to nadanie sensu nowemu materiałowi poprzez wyrażenie go własnymi słowami i powiązanie z wiedzą nabytą wcześniej. Im więcej uczący się potrafi powiedzieć na temat tego, w jaki sposób to, czego się właśnie nauczył, wiąże się z tym, co już wiedział – tym lepiej opanuje nowy materiał i tym więcej tworzy połączeń, które pomogą pamiętać go w przyszłości. Czyli umieszczenie nowej wiedzy w szerszym kontekście pomaga w jej opanowaniu.
Ludzie, którzy uczą się wydobywać kluczowe idee z nowego materiału i organizować je w taki sposób, aby stworzyły one umysłowy model (mentalną reprezentację pewnej rzeczywistości zewnętrznej), a następnie odnoszą ów model do wiedzy, którą już posiadają, potrafią w sposób mistrzowski opanować złożone zagadnienia.
Odpowiedzialność za to, jak się uczymy spoczywa na każdym z nas. Aby osiągnąć sukces przy uczeniu się czegokolwiek, należy zachować określoną dyscyplinę. Każda dyscyplina ma swoją kulturę, więc najlepiej jest myśleć w taki sposób, jak myślą profesjonaliści, a kiedy następuje potknięcie, należy po prostu powstać, bez względu na to, ile by to kosztowało wysiłku. Wysiłek i porażka mają zasadnicze znaczenie, jeśli uczący chce przekroczyć poziom aktualnego wyniku i uzyskać kompetencje specjalisty. Popełnianie błędów oraz ich korekta pozwala budować umiejętności nauki na poziomie zaawansowanym.
Bibliografia:
[1] Harvardzki poradnik skutecznego uczenia się. Peter C. Brown, Henryk L. Roediger III, Mark A. McDaniel. Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2016. Publikacja mająca już swoją historię, ale bardzo aktualna i wartościowa dla każdej osoby uczącej się, młodej i starszej (przyp. red.).
Notka o autorce: Adriana Kawecka jest nauczycielką, bibliotekarzem, opiekunem koła bibliotecznego w Międzynarodowym Liceum Paderewski w Lublinie. Niniejszy artykuł ukazał się w blogu Edukacja i Inspiracje, licencja CC-BY-SA.
