Jakie czasy, takie budynki szkolne, można by tak powiedzieć. Alessandro Rigolon z Uniwersytetu w Bolonii dokonał przeglądu projektów architektonicznych kilkudziesięciu szkół europejskich, które budowane były już w XXI wieku. Na podstawie analizy dokumentów zaproponował podział (na podstawie bryły budynków i wewnętrznego układu przestrzennego) na kilka typów projektów, które jego zdaniem wyraźnie wybijają się na tle tradycyjnych budynków szkolnych, ale również lepiej pasują do współczesnych czasów.
Typ dziedzińcowy (ang. courtyard); podtypy: wielodziedzińcowy, otwarto-i zamknięto-dziedzińcowe.
Przykłady: Gimnazjum nr 4 w Amsterdamie – dziedzińcowy (Hvdn Architecten, 2008); Centro de Educación Primaria en Castelldefels – Escola Lluis Vives, Barcelona – otwarto-dziedzińcowy (architekci Carme Pinós, 2006).
Dziedziniec jako szczególne miejsce, w którym następują interakcje społeczne pomiędzy uczniami, nauczycielami, rodzicami, a jednocześnie "miejsce chronione", bezpieczne, nawet jeśli szkoła mieści się w gwarnej i ruchliwej okolicy. Dziedziniec zamknięty nadaje szkole charakter enklawy spokoju w dynamicznym mieście. Na terenach podmiejskich dziedziniec przyjmuje charakter bardziej otwarty, budynek szkoły przyjmuje formę litery L lub U i otwiera się na przestrzeń okolicy. Z drugiej strony rozwiązanie architektoniczne wewnątrz szkoły nie pozwala na innowacyjne podejście do przestrzeni – zazwyczaj mamy do czynienia z prostymi korytarzami wiodącymi do klas lekcyjnych (rozwiązanie raczej XX-wieczne).
Typ blokowy (ang. block); podtypy: atrium, ulica edukacyjna.
Przykłady: Orestad College w Kopenhadze – typowy przykład budynku z atrium, w którym zostaje zamknięta cała przestrzeń edukacyjna (3XN Architects, 2007); Hazelwood School w Glasgow dla uczniów z niepełnosprawnościami, w którym przyjęto rozwiązania zwiększające samodzielność uczniów i stymulujące wyobraźnię – ulica edukacyjna (Gordon Murray and Alan Dunlop Architects, 2007); Montessori College Oost w Amsterdamie – ulica edukacyjna wzdłuż której ulokowano sale lekcyjne i przestrzenie służące do samodzielnej nauki, spotkań, pracy zespołowej (Architectuurstudio Herman Hertzberger, 1999); Westminster Academy Secondary School w Londynie – ulica edukacyjna (architekci Allford Hall Monaghan Morris, 2007).
Zamknięcie całej przestrzeni w budynku jest uzasadnione warunkami klimatycznymi, które ograniczają możliwość przebywania uczniów poza budynkiem przez większą część roku szkolnego. Zamknięta w jednej strukturze, zróżnicowana architektonicznie i funkcjonalnie przestrzeń edukacyjna staje się żywym, gwarnym placem czy ulicą, wokół których toczy się życie szkoły. Stąd prowadzą drogi do sal i różnorodnych stref, w których również można się uczyć lub wchodzić w interakcję z innymi. Koncepcja ulicy edukacyjnej, która musi być rozumiana szerzej niż szkolny korytarz (jest kilkakrotnie szersza) zapewnia nie tylko dobry ciąg komunikacyjny, ale sama w sobie stanowi strefę socjalizacji i odpoczynku.
Typ klastrowy (ang. cluster); podtypy: wokół atrium, podłużny, jednostkowy z atriami, jednostkowy-podłużny.
Przykłady: Szkoła Podstawowa Kastellet, Oslo – klastrowy podłużny (Div. A Arkitekter, 2004), Szkoła Podstawowa Norby – klastrowy wokół atrium, w które wkomponowany jest basen z wodą (Holscher Arkitekter, 2004), Thomas Deacon Academy, Peterborough, Wielka Brytania – klastrowy wokół zamkniętego pod dachem atrium (architekci Foster and Partners, 2007).
Budynki szkolne jako edukacyjne klastry mogą odgrywać pozytywną rolę w szkołach, w których mamy duże różnice wieku osób uczących się – klastry pozwalają zaprojektować przestrzeń lepiej dopasowaną do małych i starszych uczniów. Struktura kompleksu jest podzielona na wiele budynków, które mogą być samodzielnymi jednostkami pedagogicznymi (np. centrum nauczania języków obcych). Celem takiego podziału przestrzeni jest naturalne formowanie małych, uczących się społeczności. W takiej koncepcji możliwe jest tworzenie "szkół w ramach szkoły", wyspecjalizowanych zespołów współpracujących ze sobą nauczycieli skupiających się na wybranych dziedzinach nauki. Pomiędzy budynkami można zaplanować wiele atriów, które w naturalny sposób będą stanowiły uzupełnienie kompleksu edukacyjnego i miejsce spotkań czy zabaw. Budynki w klastrach mogą być ze sobą połączone przeszklonymi przejściami, kładkami, korytarzami podziemnymi itp., tworząc dzięki temu jedną całość. Również cały kompleks może być zadaszony, kryjąc wszystkie budynki w jednej zamkniętej przestrzeni.
Typ miasteczkowy (ang. town-like); podtypy: kompleks edukacyjny; struktura łączona.
Przykłady: Kingoskolen, Slangerup, Dania – kompleks edukacyjny (Rubow arkitekter, 2006); Jatta School, Stavanger, Norwegia – kompleks edukacyjny pod jednym dachem (architekci Henning Larsen Tegnestue, 2007); Scuole e Nidi d’infanzia, Reggio Emilia, Włochy – struktura łączona (architekci Tullio Zini, 1999); Aurinkolahti School, Helsinki, Finlandia – złożona struktura łączona (architekt Raimo Teränne, 2002).
W tej koncepcji, podobnie jak w mieście, znajdziemy bogatą strukturę przestrzeni, z uliczkami, zaułkami, budynkami mającymi różne funkcje. W jej centralnym punkcie kompleksu znajdzie się „rynek“, czyli najważniejszy plac, otoczony najważniejszymi budynkami (audytorium, biblioteka), od którego odchodzą drogi i ścieżki do innych budynków i pomieszczeń, a także placów, placyków, sal ćwiczeń, obiektów sportowych i wypoczynkowych, itp. W strukturze tej są osadzone różnorodne miejsca, w których mogą zachodzić interakcje społeczne i uczenie się, mniejsze grupy z łatwością znajdują miejsca, które mogą określić jako swoja przestrzeń prywatna. Przestrzeń ta może być przykryta dachem albo zawiera w sobie elementy przyrody rosnące na ukrytych w niej skwerach.
***
Nie sposób przyjąć dla opisanych wyżej typów jednego kryterium, według którego opiszemy efektywność szkół różnego typu. Wszystko zależy od warunków lokalnych. W niektórych gminach środki finansowe nie pozwolą na wdrożenie rozległych kompleksów edukacyjnych, stąd struktura budynków będzie bardziej zwarta (blokowa lub klastrowa). W klimatach chłodnych lepiej sprawdzą się struktury zadaszone, w których miejsca wspólne, atria, skwery będą przykryte dachem, pozwalając uczniom spędzać to czas razem. W miastach prawdopodobniej częściej trzeba będzie wybierać strukturę blokową, poza miastami szkoły mogą zajmować bardziej rozległy teren. Szkoły klastrowe i miasteczkowe lepiej nadają się do młodszych dzieci (przedszkola i szkoła podstawowa), a dzięki zróżnicowanej strukturze, mogą one spędzać czas nauki w przestrzeniach lepiej dopasowanych do ich potrzeb. Z kolei typy blokowe bardziej pasują do starszych uczniów, którzy w trakcie zajęć przemieszczają się często po całej szkole trafiając do pracowni rozrzuconych na różnych poziomach.
Wszystkie opisane wyżej typy szkół różnią się od tradycyjnej szkoły zbudowanej wzdłuż korytarza i klasami po obu stronach. Ich cechą wspólną jest to, że posiadają zróżnicowaną przestrzeń, w której można się uczyć. Klasa szkolna nie jest już jedynym miejscem, gdzie można zdobywać wiedzę i umiejętności – dlatego trzeba nasycić przestrzeń szkoły strefami, w których może zachodzić nieformalne uczenie się (dziś ok. 70% wiedzy i umiejętności zdobywamy w edukacji nieformalnej).
Opracowanie własne na podstawie European design types for 21st century schools: an overview, Alessandro Rigolon, University of Bologna, Italy, OECD, 2010. Materiał opracowany w ramach projektu "Educational Spaces 21. Open up!" (Przestrzenie edukacji 21. Otwieramy szkołę!) realizowanego przez Fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej w partnerstwie z Fundacją Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy Think!, Gesellschaft zur Förderung des Hanseatic Institute for Entrepreneurship and Regional Development an der Universität Rostock e.V. oraz Rektorsakademien Utveckling AB ze środków Komisji Europejskiej w ramach programu ERASMUS+.
(Notka o autorze: Marcin Polak jest twórcą i redaktorem naczelnym Edunews.pl, zajmuje się edukacją i komunikacją społeczną, realizując projekty społeczne i komercyjne o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Jest również członkiem grupy Superbelfrzy RP).
