Niedawno (16 grudnia 2021) w Edunews.pl ukazał się artykuł pt. „Przyszłość jest dziś. Cyfrowy mózg?”, w którym opisano wystawę w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie pod takim właśnie tytułem. Jedną z czterech grup tematycznych tejże wystawy jest sztuczna inteligencja (AI – ang. artificial intelligence), która – jak wynika z opisu wystawy – jest silnie obecna także w pozostałych trzech grupach (relacje, twórczość, zaufanie). Ma to głębokie uzasadnienie, gdyż sztuczna inteligencja to obecnie jedno z najważniejszych narzędzi rozwoju nauki, gospodarki i szeroko rozumianego postępu.
Elementy i zastosowania sztucznej inteligencji są dziś obecne w wielu urządzeniach codziennego użytku (np. w smartfonach, coraz większą popularność zdobywają też inteligentne domy, pojazdy i obrabiarki, inteligentne sterowanie ruchem drogowym, Internet Rzeczy itd.). Warto więc tę tematykę – choćby na poziomie propedeutycznym – poznać i zrozumieć. Z pewnością sztuczna inteligencja będzie coraz silniej wkraczać w obszar edukacji, stając się zarówno nowym narzędziem, jak i obiektem poznania. Wspomnieć też wypada o coraz skuteczniejszych i dyskretniejszych rozmaitych narzędziach inwigilacji naszego życia – znajomość tych mechanizmów pozwoli nam uniknąć wielu kłopotliwych sytuacji.
Znakomitym uzupełnieniem wystawy „Przyszłość jest dziś” może być najnowsza książka Prof. Ryszarda Tadeusiewicza pt. „Archipelag sztucznej inteligencji” (Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa, wrzesień 2021). Zarówno bowiem wystawa, jak i książka są dedykowane tej samej grupie odbiorców – młodzieży szkół średnich. Autor jest najwyższej klasy specjalistą w obszarze, którego książka dotyczy – jest nie tylko uznanym w Polsce i świecie profesorem Akademii Górniczo-Hutniczej, wieloletnim byłym rektorem tej znamienitej uczelni, członkiem Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiej Akademii Umiejętności, ale też – co w kontekście przedstawianej pracy ma szczególne znaczenie – wiceprezesem Polskiego Stowarzyszenia Sztucznej Inteligencji i Polskiego Towarzystwa Sieci Neuronowych. Prof. R. Tadeusiewicz jest zarówno badaczem problematyki sztucznej inteligencji, autorem licznych ważnych i uznanych prac z tego zakresu (także z zakresu sieci neuronowych), jak też twórcą wielu prac wdrożeniowych.
Książka „Archipelag sztucznej inteligencji” jest dostosowana do potrzeb, możliwości i zainteresowań uczniów szkół średnich zarówno pod względem treści, jak i formy. Skomplikowane zagadnienia zostały przedstawione w sposób prosty i zrozumiały, z zachowaniem jednak naukowej ścisłości i logiki. W pracy zminimalizowano wykorzystanie aparatu matematycznego, a ten, który został przywołany, jest oznaczony jako fakultatywny, czyli możliwy do pominięcia. Autor zastosował podział książki na krótkie, często jednostronicowe rozdziały (w pracy liczącej 126 stronic jest ich 79), co jest zgodne z preferencją współczesnego młodego pokolenia cyfrowych tubylców do maksymalnej zwięzłości tekstów. Ponadto, uwzględniając też funkcjonowanie współczesnego człowieka w kulturze obrazu, książka jest bogato ilustrowana – zawiera aż 122 rysunków (są to zarówno schematy, ilustracje, jak i rysunki poglądowe). Zastosowana w książce atomizacja treści – z jednej strony – ułatwia jej przyswajanie oraz ewentualną internetową weryfikację nowo poznanych fragmentów wiedzy, z drugiej – pozwala na krótki odpoczynek i refleksję pomiędzy poszczególnymi jej porcjami.
Każde dzieło ma swoją genezę i motywacje twórcy do jego stworzenia. Książka „Archipelag sztucznej inteligencji” nieprzypadkowo adresowana jest do przedstawicieli młodego pokolenia, w szczególności uczniów szkół średnich. Wybranie tej kategorii czytelników podyktowane jest troską Autora o następców – młodych badaczy AI. Prof. R. Tadeusiewicz trafnie bowiem zauważa, że starsze pokolenia kończą swoją zawodową aktywność, a dynamicznie rozwijająca się AI wymaga „przekazania pałeczki” młodszym na zasadzie sztafety pokoleń. Trzeba zatem kształcić młode kadry. Książka ma rozbudzić zainteresowanie sztuczną inteligencją u tych młodych czytelników, którzy jeszcze nie podjęli decyzji odnośnie do swojej dalszej drogi życiowej – jest więc pierwszym krokiem do kształcenia następców badaczy AI.
Prezentowana książka jest – z konieczności – ujęciem szerokim, ale nie głębokim tytułowej problematyki. Ma ona zainteresować, zaciekawić, sądzę, że najwłaściwszym słowem będzie też – „rozsmakować” młodego czytelnika w zagadnieniach sztucznej inteligencji, ukazać mu bogactwo tej tematyki i zachęcić go do dalszego, pogłębionego jej studiowania. W książce znajdziemy więc ogólne rozważania na temat sztucznej inteligencji i jej genezy, ustalenia terminologiczne, fascynujący opis sztucznych sieci neuronowych, tematykę algorytmów genetycznych, programów grających z ludźmi w gry strategiczne (nie zabrakło wzmianki o słynnej porażce rosyjskiego szachowego mistrza świata Garri Kasparowa z komputerem Deep Blue) i przetwarzania języka naturalnego oraz wiele innych, interesujących, ważnych i aktualnych zagadnień sztucznej inteligencji. Autor – respektując preferencje młodego pokolenia – zredukował tradycyjną bibliografię do zaledwie dwóch pozycji książkowych i dwóch netograficznych (linki). Uczynił to jednak w tak zmyślny sposób, że pod podanymi adresami internetowymi zainteresowany czytelnik znajdzie ponad 2000 artykułów i 11 książek Autora na temat sztucznej inteligencji. Można więc powiedzieć, że tak sprytnie skonstruowana bibliografia to studnia bez dna (a ściślej – z dnem na dużej głębokości).
Tytuł książki „Archipelag sztucznej inteligencji” zawiera metaforę, mająca uświadomić czytelnikowi, że zagadnienia AI, jak i wykorzystywane przez nią metody, są „rozsiane” między różnymi dyscyplinami (np. informatyka, kognitywistyka, neurofizjologia, psychologia, pedagogika, filozofia). Dyscypliny te tworzą zatem jakby odrębne wyspy, połączone wspólnym hasłem – „sztuczna inteligencja” – a grupa wysp, to zgodnie z klasyczną definicją – właśnie archipelag. Dwie główne wyspy, czy też dwa nurty sztucznej inteligencji – to nurt wyrastający z nauk technicznych (głównie informatyki i matematyki), bazujący na metodach symbolicznych (np. automatyczne dowodzenie twierdzeń, systemy doradcze, gry logiczne) oraz nurt wywodzący się z nauk przyrodniczych i kognitywnych, wykorzystujący tzw. metody heurystyczne (np. sieci neuronowe, algorytmy genetyczne, logika rozmyta). Ten drugi nurt jest w książce lekko dominujący.
Książka Prof. Ryszarda Tadeusiewicza może być znakomitym wsparciem w edukacji wielu przedmiotów – zarówno humanistycznych, jak i technicznych. Zagadnienie sztucznej inteligencji budzi dziś – wynikające często z niezrozumienia (i braku wiedzy) zróżnicowane oceny – od skrajnego entuzjazmu po totalną krytykę i dostrzeganie w niej wyłącznie zagrożeń. Specjaliści dobrze wiedzą, że – przywołując znaną myśl amerykańskiego medioznawcy, autora m.in. znakomitej pracy „Technopol. Triumf techniki nad kulturą” Neila Postmana – „każda technologia jest zarazem ciężarem i błogosławieństwem, nie albo–albo, lecz tym i tym jednocześnie” (Technopol…, 2004, s. 16). Prezentowana książka może więc być materiałem do dyskusji na temat szans oraz zagrożeń, jakie ta nowa technologia ze sobą niesie (znakomity temat np. na lekcje wychowawcze czy wychowania obywatelskiego), jak też – głównie w ramach przedmiotów informatycznych – asumptem do zaprojektowania i implementacji prostych algorytmów z obszaru sztucznej inteligencji (których liczne przykłady czytelnik znajdzie w książce, np. proste sieci neuronowe, algorytmy genetyczne, uczące się drzewa decyzyjne, fascynujące gry strategiczne, czy przetwarzanie obrazów i języka naturalnego). Z pewnością więc po książkę „Archipelag sztucznej inteligencji” sięgną nie tylko uczniowie szkół średnich, ale także ich nauczyciele, a może nawet – rodzice.
Niedawna (ciągle aktualna i nierozwikłana) afera z systemem Pegasus pokazuje, jak wielki potencjał tkwi w ludzkim umyśle. Pegasus to przecież nic innego jak bardzo wyrafinowane i skomplikowane, zawierające mechanizmy sztucznej inteligencji, stworzone przez najlepszych programistów i i informatyków oprogramowanie szpiegowskie izraelskiej firmy NSO GROUP, zajmującej się „rozwijaniem oprogramowania do zapobiegania oraz śledzenia działalności terrorystycznej i przestępczej”. Zapewne wielu młodych ludzi marzy o karierze prowadzącej do takiej informatycznej biegłości (a przy tym również o karierze finansowej). Książka „Archipelag sztucznej inteligencji” może być znakomitym wstępem do takiej kariery.
***
Książka Prof. Ryszarda Tadeusiewicza „Archipelag sztucznej inteligencji” jest dostępna we wszystkich księgarniach wysyłkowych w Polsce. Czytelników zainteresowanych bezpośrednim spotkaniem z Prof. Ryszardem Tadeusiewiczem zapraszamy na wykład dotyczący sztucznej inteligencji w dniu 21 marca br. podczas 18. Festiwalu Nauki w Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej. Szczegółowe informacje będą wkrótce podane na stronie Uczelni. Spotkanie z Autorem, możliwość wzięcia udziału w dyskusji czy też zadania Autorowi pytania, z pewnością pozwolą lepiej odczytać i zrozumieć książkę oraz uczynić ją bardziej „spersonalizowaną”.
Notka o autorze: dr hab. inż. Janusz Morbitzer jest profesorem Akademii WSB w Dąbrowie Górniczej (Katedra Pedagogiki).
