Dzisiaj w szkołach dla dzieci polonijnych w Stanach Zjednoczonych obchodzony jest Polonijny Dzień Dwujęzyczności. Z tej transatlantyckiej perspektywy, warto zastanowić się po co nam język polski zagranicą? Czy warto pielęgnować znajomość polskiego mieszkając i żyjąc daleko od Polski.
Wiemy świetnie, że dla młodego człowieka o polskich korzeniach, żyjącego poza Polską znajomość języka polskiego to przede wszystkim szansa na bezpośredni kontakt z rodziną pozostałą w kraju czy też możliwość spędzenia wakacji w Polsce bez niepokoju o to, że w otoczeniu krewnych czy kolegów pozostanie odizolowany. To możliwość bezpośredniego poznania nowych miejsc bez obaw o brak orientacji i porozumienia w sklepie, pociągu czy na ulicy. Ale to także dostęp do bogatego dziedzictwa kulturowego oraz do współczesnych tekstów kultury – literatury i sztuki, prasy, mediów, muzeów, koncertów i innych zjawisk pozwalających odkrywać i rozumieć współczesne polskie kody kulturowe oczywiste dla mieszkańców krainy nad Wisłą, a równocześnie często niezrozumiałe dla przedstawicieli innych kręgów kulturowych.
Przede wszystkim jednak znajomość języka kraju przodków to szansa na głębsze poznanie i zrozumienie historii i tradycji, które uformowały ich tożsamość, sposób widzenia i rozumienia świata, a poprzez nich odcisnęły również wyraźne piętno na pokoleniach następnych. Znajomość języka przodków pozwala więc także lepiej zrozumieć siebie i swoich najbliższych, zdobyć głębszą samoświadomość własnej tożsamości i usytuowania w kraju zamieszkania. Dwujęzyczność, a poprzez nią znajomość drugiej kultury wpływa także na kształtowanie takich postaw, jak szacunek dla różnorodności, tolerancja dla inności, otwartość na drugiego człowieka.
Co jeszcze wnosi język polski do rozwoju intelektualnego naszych dzieci?
Dwujęzyczność, oprócz wielu wyzwań, przynosi wymierne korzyści dla rozwoju intelektualnego jednostki. Przede wszystkim wyposaża ją w możliwości poznawcze często trudno dostępne dla osób, które nie doświadczyły sytuacji dwujęzyczności.
W opinii badaczy zachowań językowych dzieci dwujęzyczne prędzej zyskują tzw. metaświadomość językową, a więc intuicyjnie rozpoznają, że język jest zbiorem elementów i zespołem relacji (zależności), które zachodzą między tymi elementami. Dzieci dwujęzyczne potrafią więc dostrzec w języku to, co stanowi o jego naturze: kod podlegający określonym regułom. Dzięki tej świadomości będą mogły szybciej i skuteczniej uczyć się kolejnych języków, szybciej także nabywają umiejętności czytania.
Na podstawie opublikowanych badań można też stwierdzić, że osoby dwujęzyczne osiągają wyższy niż ich jednojęzyczni rówieśnicy poziom myślenia dywergencyjnego (rozbieżnego). Jest to zdolność, która ułatwia wyodrębnianie i rozróżnianie elementów rzeczywistości, nieco inaczej segmentowanej i nazywanej w każdym z języków. Dzięki temu – w przeciwieństwie do konwergencyjnego (zbieżnego) sposobu myślenia – łatwiej jest znajdować niekonwencjonalne rozwiązania czy też postrzegać problem z różnych punktów widzenia. Osoby dwujęzyczne stają się więc bardziej twórcze, mają także silniej rozwiniętą zdolność selektywnej uwagi, pozwalającej wybrać z licznych sygnałów otoczenia te, które są w danej sytuacji najistotniejsze.
Co więcej, badania nad mózgiem osób dwujęzycznych wskazują, że wykorzystują one szersze obszary kory mózgowej w porównaniu do osób jednojęzycznych. Ich mózg wykazuje też większą aktywność, jeśli chodzi o wytwarzanie nowych neuronów oraz połączeń miedzy nimi (synapsy). A to właśnie elastyczność synaptyczna stanowi podstawę uczenia się i zapamiętywania. Dzieci dwujęzyczne mogą więc przewyższać swoich rówieśników pod względem sprawności zdobywania nowej wiedzy i umiejętności. Trzeba jednak pamiętać, że im wcześniej rodzice zaczną świadomie podejmować działania w celu ukształtowania dwujęzyczności dziecka, tym szybsze i pełniejsze będą efekty ich starań.
Ostatnie wyniki badań dowodzą też, że dwujęzyczność sprzyja sprawności intelektualnej osób starszych. Choć dla rodzica jest to dość odległa perspektywa, warto pamiętać, że dwujęzyczność to szczególny kapitał, atut dający szersze możliwości rozwoju poznawczego i intelektualnego naszych pociech.
Strategie pracy nad dwujęzycznością
Istnieją różne strategie pracy nad dwujęzycznością naszych dzieci. Z jednej strony są to tzw. metody naturalne, które określają, w jakich konkretnych, naturalnych sytuacjach będziemy –w relacji z dzieckiem – używać wyłącznie języka polskiego. Jest to na przykład strategia „mój dom, moja twierdza” , która zakłada, że w naszym domu jedynym językiem, jakim się posługujemy, jest właśnie język polski. Oczywiście możemy też w inny sposób określić sytuacje czy też konteksty, w których język polski stanie się jedynym językiem rozmowy – niedzielny obiad, wakacje w Polsce, uroczystości rodzinne itp.
Innym podejściem do kształtowania kompetencji językowych jest perspektywa nauczania języka polskiego jako drugiego (czasem używany bywa także termin „dziedziczonego”). Zakłada ona, że język polski przyswajany jest nie tylko w warunkach naturalnych – w przykładowo opisanych wyżej sytuacjach – ale także, że dziecko jest nauczane języka polskiego w szkole polonijnej, przez polskojęzycznego nauczyciela w domu czy też przez samego rodzica. Lekcje w szkole polonijnej są nie do przecenienia. Pozwalają pod okiem przygotowanych do tej pracy nauczycieli, zgodnie z założonym programem, rozwijać równolegle wszystkie kompetencje językowe: bierne – rozumienie wypowiedzi ustnych oraz pisemnych tekstów kultury, a także te czynne – formułowanie wypowiedzi ustnych oraz pisanie – umiejętność, którą rodzicom najtrudniej jest samodzielnie przekazać swoim dzieciom.
Dwujęzyczność z perspektywy rodzica
Rodzice dzieci dwujęzycznych często podkreślają, że ich dzieci władające językiem polskim dzięki tej właśnie sprawności utrzymują z nimi przez długie lata niezwykle bliski kontakt emocjonalny. Co więcej, w przypadku rodziców, którzy gorzej niż ich dzieci znają język kraju pobytu, możliwość porozumiewania się z dziećmi po polsku wpływa na zachowanie i utrwalanie ich autorytetu.
Kształtowanie dwujęzyczności to jednak także wielkie wyzwanie dla rodziców. Wymaga ciągłej konsekwencji, systematyczności, czasu, uwagi, pomysłowości, dodatkowych środków finansowych. Czasem bywa też źródłem napięć lub nawet konfliktów z dziećmi. Jednakże w opinii tych, którzy mają za sobą to doświadczenie, korzyści są nie do przecenienia i stanowią wielką nagrodę za cały ten wieloletni trud. Jedną z tych korzyści jest radość i duma dziecka i rodziców, gdy krewni w kraju podziwiają jego biegłość w posługiwaniu się językiem przodków.
Dwujęzyczność z perspektywy dziecka
Stosunek do własnej dwujęzyczności zależy od wielu czynników i może zmieniać się wraz z dorastaniem oraz sytuacjami życiowymi, w jakich znajduje się młody człowiek. Wynika z osobistych doświadczeń, wieku, przyjętej w rodzinie strategii kształtowania kompetencji językowych, środowiska, intensywności kontaktów z rodziną i rówieśnikami w Polsce czy też możliwości rozmawiania po polsku w kraju pobytu.
Dla młodych osób, które wkraczają w dorosłe życie, znajomość języka polskiego przynosi korzyści związane nie tylko z rozwojem osobistym. Otwiera również dodatkowe, konkretne i wymierne możliwości rozwoju zawodowego. To przede wszystkim możliwość podjęcia studiów w Polsce na wybranych kierunkach, jak np. medycyna, sztuki piękne, politechnika itp. To także szansa znalezienia pracy w przedsiębiorstwach, które współpracują z Polską lub z innymi krajami Europy Środkowej.
Podsumowanie
Jak widzimy, starania rodziców, aby dzieci poznały ich język ojczysty, z całą pewnością otwierają przed dziećmi wiele ważnych możliwości doskonalenia własnego umysłu i zdolności poznawczych. Budują ich intelektualny kapitał, cenny w uzyskiwaniu pozycji zawodowej, a także społecznej w kraju zamieszkania. Znajomość języka przodków może być dla młodych ludzi i ich rodziców źródłem satysfakcji, a możliwość poznawania dwóch kultur – drogą do wzbogacenia osobowości, pogłębienia znajomości świata, zrozumienia różnorodności. Nie można także przecenić szansy na bezpośrednie kontakty z krewnymi w kraju, na budowanie więzów, które wzbogacają obie strony, dają radość porozumienia i bliskości, tworzą pomosty między krajami i kontynentami. Warto temu wszystkiemu poświęcić czas i świadomy wysiłek.
Niniejszy artykuł jest nieznacznie zmodyfikowanym fragmentem e-booka „Polish Your Polish – poradnik dla rodziców i nauczycieli dzieci polonijnych”, który jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Magdalena Bogusławska, Iwona Brzózka-Złotnicka, Joanna Kluz, Jolanta Okuniewska oraz Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy THINK!. Poradnik powstał w ramach zlecania przez Kancelarię Senatu zadań w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą w 2016 roku. Zezwala się na dowolne wykorzystanie utworu, pod warunkiem zachowania ww. informacji, w tym informacji o stosowanej licencji, o posiadaczach praw oraz o zleceniu zadania publicznego przez Kancelarię Senatu oraz przyznaniu dotacji na jego wykonanie w 2016 r.
Rodzicom i nauczycielom dzieci polonijnych polecamy poradnik opracowany w projekcie „Polish Your Polish” – jest do pobrania bezpłatnie ze strony Edustore.eu i Fundacji Think.
