O postępującej radykalizacji świadczą nie tylko agresywne zachowania uczestników demonstracji, które możemy zaobserwować na ulicach polskich miast i działania o charakterze terrorystycznym, o których informują media. Radykalizacja weszła dziś pod strzechy, a jej przejawy widoczne są niemal na każdym kroku – także w polskich szkołach.
Szkolne toalety są pełne kibicowskich wlepek z logotypami klubów piłkarskich, przedstawionymi obok kastetów, maczet i nienawistnych haseł. Za winklem, gdzie uczniowie zwykle palą papierosy, na ścianach namalowano symbole i napisy, wśród których można zauważyć krzyże celtyckie i antysemickie hasła. Uczniowie, których rodzice mają arabskie albo romskie pochodzenie, przezywani są na przerwach „ciapatymi” albo „brudasami”. Jeden z uczniów nosi koszulkę black-metalowego zespołu, na której ma namalowany pentagram i swastykę. W szkolnej szatni porozrzucane leżą ulotki ksenofobicznej organizacji. Na lekcji historii jeden z uczniów zaprzecza Holocaustowi. Inny na biologii mówi, że szczepionki to spisek wielkich firm farmaceutycznych. Wszystkie powyższe wydarzenia to pierwsze przejawy radykalizacji – złożonego procesu, którego zwalczanie przypomina walkę z hydrą lernejską – w miejsce każdego wyeliminowanego zagrożenia pojawiają się dwa lub trzy nowe. Większość z Was, szczególnie tych pracujących w szkołach średnich, z pewnością spotkała się już z przynajmniej jednym z wymienionych przykładów radykalizacji. Być może zdaliście sobie wówczas sprawę, że zupełnie nie wiecie co w takiej sytuacji zrobić.
Czym jest więc radykalizacja? To proces w trakcie, którego osoba lub grupa zaczyna przyjmować skrajną, opartą na przemocy lub jej pochwalaniu, ideologię lub przekonania. Tacy ludzie odrzucają przyjęty przez ogół społeczeństwa system wartości – negują podstawowe zasady demokratyczne (m.in. równość i różnorodność) oraz wykazują skłonność do używania przemocy dla osiągnięcia celów ideologicznych. Radykałowie mogą posuwać się do napadów, szantaży, oszustw, a w skrajnych przypadkach nawet morderstw i aktów terroru. Radykalizacja może zachodzić na różnym tle i przyjmować wiele form – od nacjonalistycznej i kibicowskiej, aż po religijną i anarchistyczną.
Choć radykalizacja polskiej młodzieży nie jest przebadana w wystarczającym stopniu, to o skali problemu może świadczyć fakt, że 64 proc. nastolatków w Polsce przyznaje się do używania mowy nienawiści (Fundacja Batorego, „Mowa nienawiści, mowa pogardy. Raport z badania przemocy werbalnej wobec grup mniejszościowych”, Warszawa 2017). Szerszy obraz sytuacji, można nakreślić dzięki danym dotyczącym całego społeczeństwa. Ponad 66 proc. Polaków nie zaakceptowałoby lub byłoby przeciwne małżeństwu członka rodziny z osobą pochodzenia romskiego (Centrum Badań nad Uprzedzeniami, „Kontakt międzygrupowy i dystans społeczny w polskim sondażu uprzedzeń”, Warszawa 2017). Liczby te są jeszcze wyższe, gdy mówimy o uchodźcach lub muzułmanach. W innych badaniach z 2014 r., 29 proc. respondentów zgodziło się ze stwierdzeniem, że „osoby homoseksualne stanowią zagrożenie dla wszystkiego, co uważam za dobre moralne i normalne w społeczeństwie” (Centrum Badań nad uprzedzeniami, „Postawy wobec osób homoseksualnych”, Warszawa 2014). Sytuacja nie wygląda lepiej pod kątem wiary w teorie spiskowe. 30 proc. Polaków zgadza się ze stwierdzeniem, że „dla zysków ukrywa się informacje o tym, że koronawirusa powodują nowe technologie, takie jak sieć telefonii komórkowej 5G” (Uniwersytet Jagielloński, „Popularność narracji spiskowych w Polsce czasu pandemii COVID-19 Raport z reprezentatywnych badań sondażowych”, Kraków 2020). Radykalizacja w Polsce ma jednak przede wszystkim jedną barwę. Według danych organów monitorujących ochronę praw człowieka, organizacje o charakterze ekstremistycznym mają w Polsce przede wszystkim korzenie prawicowe (Jacek Mazurczak, „Radykalizacja jako proces prowadzący do ekstremizmu i terroryzmu”, 2020).
Niezależnie czy mówimy o podmiocie motywowanym religijnie czy napędzanym ideologią polityczną lub czynnikami tożsamościowymi, etnicznymi czy narodowymi – proces radykalizacji przebiega podobnie. Droga do radykalizmu zawsze zaczyna się od skrajnych poglądów. Następnie wiedzie przez przestępczość – zarówno drobną jak i zorganizowaną, a niezakłócona prowadzi, aż do aktów terroru. Cały proces ma destrukcyjny wpływ na życie jednostki, która mu podlega – nawet zanim dojdzie do aktywnego stosowania przemocy i popełniania przestępstw. Powoduje przede wszystkim szkody psychologiczne i występowanie zjawisk takich jak: izolacja społeczna, głęboka wiara w teorie spiskowe, postrzeganie świata w biało-czarnych kategoriach, tendencja do stosowania przemocy w najbliższym otoczeniu czy poczucie uczestniczenia w dziejowej misji. Wszystko to negatywnie odbija się na życiu codziennym radykała i relacjach z innymi ludźmi. Należy jednak pamiętać, że radykalizacja nie jest jednorazowym wydarzeniem w życiu człowieka, ale procesem, który można zatrzymać na wielu etapach. Na każdym poziomie radykalizacji można i trzeba reagować, a szkoła jest jednym z tych miejsc, gdzie proces ten da się przerwać w jego wczesnym stadium. Niezbędna jest do tego jednak pomoc i fachowa wiedza nauczycieli, czyli Was!
Właśnie z myślą o pracownikach oświaty, którzy są często bezradni wobec radykalizacji uczniów, powstał program PRECOBIAS. Jest on skierowany do wszystkich osób pracujących z młodzieżą, które chcą zrozumieć, jak przebiega proces radykalizacji młodych ludzi w internecie i jak można mu przeciwdziałać. W ramach finansowanego ze środków Komisji Europejskiej projektu można skorzystać z bezpłatnego szkolenia online realizowanego w języku polskim, które kończy się uzyskaniem certyfikatu sygnowanego przez Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana w Monachium oraz Uniwersytet w Gandawie. „Program jest unikalnym połączeniem kluczowej dzisiaj nauki krytycznego myślenia, psychoedukacji w zakresie zniekształceń poznawczych, edukacji obywatelskiej oraz umiejętności odnajdywania się w świecie nacechowanym mediami cyfrowymi” – powiedział w trakcie niedawnej konferencji poświęconej programowi PRECOBIAS przewodniczący Komitetu Dialogu Społecznego KIG dr Konrad Ciesiołkiewicz. Kurs trwa 12 godzin i należy go ukończyć w ciągu 6 tygodni od rozpoczęcia. Taki system umożliwia realizowanie szkolenia we własnym tempie i w dogodnym czasie. Szkolenie jest wzbogacone o nagrania wideo, materiały do czytania i quizy, dzięki którym można się dowiedzieć, jaką rolę odgrywa automatyczne myślenie w procesie radykalizacji postaw. Uczestnicy programu dowiedzą się, jak ekstremistyczne treści zamieszczone w internecie, mogą wywoływać błędy poznawcze, sprawiając, że uczeń wchodzi coraz głębiej do tej metaforycznej „króliczej nory”, jaką jest radykalizacja. Kurs pozwala lepiej zrozumieć proces radykalizacji wraz z jego przyczynami, symptomami wystąpienia poszczególnych etapów i czynnikami je wzmacniającymi.
W Polsce projekt wspierają: Związek Nauczycielstwa Polskiego, Tygodnik „Głos Nauczycielski”, Komitet Dialogu Społecznego KIG, Centrum Analiz Międzynarodowego Instytutu Społeczeństwa Obywatelskiego, Laboratorium „Więzi”, Fundacja Centrum im. prof. Bronisława Geremka, Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń oraz Fundacja Szkoła z Klasą.
Link do rejestracji dla osób, które chcą wziąć udziału w projekcie - https://mooc.precobias.eu
Jeśli nie wiesz, czy to projekt dla Ciebie, zawsze możesz też wejść na stronę www.fundacjaibs.pl i skontaktować się ekspertami Instytutu Bezpieczeństwa Społecznego. Oni doradzą Ci, jak możesz reagować na problem radykalizacji w Twojej szkole. Mimo, że w Polsce nie działają jeszcze projekty wielosektorowe, nie jesteś z problemem radykalizacji sam. Są ludzie przygotowani do pracy w takich sytuacjach, wyczuleni na mowę nienawiści, przemoc motywowaną ideologicznie, znający dobrze metody werbunku i manipulacji, które stosują ekstremiści. Potrafią zmierzyć się z tym zagrożeniem i na nie odpowiedzieć – zatrzymać radykalizację. To od Was tylko zależy, czy skorzystacie z ich pomocy – dla dobra waszych uczniów.
Notka o autorze: Jacek Purski – dziennikarz, politolog, działacz społeczny i edukator. Prezes Instytutu Bezpieczeństwa Społecznego. Od 2017 roku członek Międzynarodowej Organizacji Innowatorów Społecznych ASHOKA („Ashoka Innowatorzy dla Dobra Publicznego”). Należy do grona ekspertów (RAN Expert Pool) Radicalisation Awareness Network (Komisja Europejska). W roli konsultanta i eksperta współpracował z UEFA w ramach Programu Odpowiedzialności Społecznej EURO 2012 „RESPECT Diversity – Football Unites” oraz FIFA podczas Mistrzostw Świata w Niemczech w 2006 roku. Przez wiele lat związany ze Stowarzyszeniem „Nigdy Więcej”, w którym m.in. animował kampanie społeczne oraz reprezentował organizację w mediach. Prowadził zajęcia dla studentów m.in. na Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Collegium Civitas, Szkole Wyższej Psychologii Społecznej i Wyższej Szkole Policji w Szczytnie. Regularnie szkoli w Centrum Szkolenia Policji w Legionowie. Autor wielu szkoleń specjalistycznych skierowanych do policjantów, nauczycieli oraz urzędników miejskich. Uczestnik licznych konferencji i szkoleń międzynarodowych m.in. w ramach Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) – Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka oraz Komisji Europejskiej – Radicalisation Awareness Network (RAN), podczas których prezentował zagadnienia związane z radykalizacją, ekstremizmem oraz rasizmem w Polsce i w Europie.
