Fińska szkoła nadal nas ciekawi i inspiruje

W portalu Edunews.pl zajmujemy się edukacją fińską od wielu lat, jako że uznajemy, że także systemy kształcenia mogą się uczyć od siebie nawzajem. Zatem warto wymieniać się i czerpać z rozwiązań innych krajów, nawet jeśli nas wiele dzieli. Wspomniana konferencja online była dla nas okazją do pokazania tych wybranych elementów systemu edukacji, które mogą wzbogacić także i nasze szkoły. Wydaje mi się, że warto przypomnieć o kilku podstawowych kwestiach, bez której zapewne Finowie nie osiągnęliby tak wysokiego poziomu rozwoju publicznego systemu kształcenia.

Po pierwsze, miejsce i uznanie dla Finów nie są wynikiem przypadkowego zbiegu okoliczności czy też naturalnych uzdolnień narodowych, ale przede wszystkim efektem wieloletniej i można powiedzieć tytanicznej pracy na rzecz zmiany i unowocześnienia systemu edukacji, o czym wspominaliśmy m.in. tutaj. To rezultat kilkudziesięciu lat działań reformatorskich i zaangażowania nie kilkunastu, lecz kilku tysięcy ekspertów[1]. Reforma fińskiej edukacji zaczęła się w latach 70. XXI wieku i trwa… nadal.

Po drugie, nie można pominąć zasług fińskich polityków, którzy swego czasu porozumieli się co do wyłączenia edukacji ze sfery walki politycznej i współpracy na rzecz stworzenia kompleksowego, nowoczesnego systemu kształcenia. Ich porozumienie było możliwe, ponieważ edukacja dla Finów jest dobrem narodowym, tak jak fińskie jezioro czy las… Można zatem powiedzieć, że w tym kraju zawarto swoistą umowę społeczną. Społeczeństwo umówiło się, jak będą organizowane szkoły w całym kraju i przez kilka dekad ten dalekosiężny plan jest realizowany. Zdaniem Finów nie jest to już system idealny, ale wystarczająco dobry, aby móc na nim budować nowsze rozwiązania odpowiadające na aktualne potrzeby społeczeństwa.

Jak podkreślała Kirsi Lipponen z Ambasady Fińskiej - nie możemy pozostać zadowolonymi z naszego systemu, dlatego ciągle się mu przyglądamy i modyfikujemy. Kluczowe w nim są równość dostępu i równe traktowanie wszystkich obywateli w edukacji. To założenie przekłada się to, jak fiński system edukacji funkcjonuje i ewoluuje.

Niektórzy mają marzenia, żeby w naszym kraju też wprowadzić fińską edukację… Raczej nie da tego zrobić kopiując rozwiązania 1:1 – inna skala (Finlandia to tylko ok. 5,53 miliona mieszkańców), inne uwarunkowania społeczno-polityczne, mentalność, organizacja społeczeństwa, itp. Ale to nie oznacza, że nie powinniśmy się inspirować rozwiązaniami i próbować z nich czerpać, aby udoskonalać polskie szkolnictwo. Bo pewne fińskie pomysły, podejście i elementy systemu edukacji można byłoby wprowadzić w naszym systemie kształcenia. A nawet byłoby to wskazane... Poniżej przedstawię kilkanaście różnych wątków, które zebrałem podczas konferencji online Szkoła po fińsku. 6 aspektów fińskiej edukacji (12.04.2024).

Fundamenty systemu

O tym, na czym polega fiński model edukacji, jakie są kluczowe elementy systemu i fińskie myślenie pedagogiczne opowiadał Kimmo Kumpulainen (Polar Partners).

System edukacji w Finlandii stawia sobie kilka celów:

uczniowie powinni osiągać bardzo dobre wyniki edukacyjne przy mniejszej liczbie godzin spędzonych w szkole;
nastawienie na rozwój dziecka zarówno w uczeniu się, jak i w życiu;
dobrostan uczniów i nauczycieli – zdrowa równowaga między szkołą i życiem;
solidne podstawy kształcenia umiejętności potrzebnych w XXI wieku;
zwiększone zaangażowanie i zainteresowanie rodziców i lokalnych społeczności w edukacji;
równość wszystkich osób uczących się (dążenie do zmniejszenia luki edukacyjnej pomiędzy najlepszym i najsłabszym uczniem oraz system wsparcia i pomocy wszystkim osobom uczącym się bez względu na status, pochodzenie, itp.).

Co jest istotne, system kształcenia jest ściśle powiązany z badaniami edukacyjnymi. Dotyczy to w szczególności codziennej praktyki edukacyjnej, ale nie tylko. Te badania przenikają wszystkie najważniejsze obszary działalności edukacyjnej szkoły:

programów nauczania/podstawy programowej;
dydaktyki i metodyki nauczania;
dobrostanu uczniów i nauczycieli;
środowiska edukacyjnego;
zarządzania placówkami edukacyjnymi;
procesu nauczania, treści edukacyjnych i wyposażenia pracowni.

Jednym z mitów, które gdzieś pojawiały się w naszych dyskusjach o Finlandii było domniemanie, że nie ma tam przedmiotów. To nie jest prawda. Na poziomie szkoły podstawowej (9. Letniej – 6 + 3) jest nauczanie przedmiotowe, a dodatkowo wszystkie przedmioty są nastawione na kształcenie siedmiu kompetencji przekrojowych (myślenie krytyczne i uczenie się; alfabetyzm kulturowy i komunikowanie się; organizacja życia codziennego oraz opieka nad sobą i innymi; posługiwanie się językami – alfabetyzm; umiejętności cyfrowe; praca i przedsiębiorczość; partycypacja i budowanie zrównoważonej przyszłości). W szkołach poziomu średniego podział na zajęcia jest już bardziej złożony i uwzględniający indywidualne preferencje uczniów.

To, co w szczególności wyróżnia fiński model, to olbrzymie zaufanie do nauczycieli, którzy są dobrze przygotowani do zawodu i odpowiednio wyselekcjonowani. Studia pedagogiczne mają na celu uczynienie z nich prawdziwych ekspertów od uczenia. Ten profil nauczyciela fińskiego jest dość pojemny – podstawowe cechy to:

pełna autonomia zawodowa i zaufanie, jak również możliwość pełnego planowania własnej pracy dydaktycznej i wspierania rozwoju szkoły;
refleksyjność i poszukiwanie nowych metod kształcenia i dobrych praktyk w zależności od sytuacji i potrzeb danej grupy;
wysokie kompetencje dydaktyczne i zdolność do stosowania różnych strategii nauczania;
nastawienie na ucznia w centrum procesu kształcenia i metod nauczania/uczenia się;
nastawienie do eksperymentowania i tworzenia nowych metod nauczania i zmian w środowisku edukacyjnym;
nastawienie na współpracę z innymi nauczycielami, zdolność do pracy zespołowej lub w parach;
dbanie o bezpieczne, pozytywne i motywujące formy uczenia w klasie (dobrostan zarówno uczniów, jak i własny);
dbanie o własny rozwój zawodowy (min. 5 dni na szkolenia rocznie).

W systemie fińskim duży nacisk kładzie się na efektywność procesu kształcenia – najważniejsze założenia to:

uczeń jest w centrum procesu dydaktycznego i nastawienie na wszechstronny rozwój dziecka;
szkoła dba o dobrostan ucznia i nauczyciela, który ma wpływ na uczenie się (w tym m.in. wsparcie, ćwiczenia, odżywianie, wypoczynek, hobby, relacje społeczne);
duży nacisk na aktywne role w kształtowaniu własnej przyszłości ucznia i jego procesu uczenia się;
uczenie się poprzez różnorodne interakcje i aktywny udział ucznia;
nacisk na rozwijanie samoświadomości ucznia i zaufania do siebie;
pełna inkluzywność osób i osobowości w klasie;
wsparcie ucznia odpowiadające na indywidualne potrzeby;
uczenie się dla życia, a nie dla egzaminów;
ocenianie bazujące ściśle na celach kształcenia;
rozwijanie zdolności uczniów do samooceny i stawiania własnych celów rozwojowych;
diagnostyczne, formatywne i sumatywne formy oceniania – służące przede wszystkim nauczycielowi i szkole (nauczyciel, który potrzebuje wiedzieć, w którym miejscu jest jego uczeń).

Szkoła fińska przywiązuje też duże znaczenie do organizacji przestrzeni edukacyjnych, które w optymalny sposób powinny wspierać uczenie się uczniów (i nauczycieli):

projektowanie szkół i klas powinno odbywać się w związku z pedagogiką, w tym planowanymi metodami kształcenia, dostępnością, dobrostanem uczniów, przy zapewnieniu odpowiednich norm akustycznych, światła, dobrego napowietrzenia;
zapewnienie odpowiednich przestrzeni do aktywności fizycznej, która wspiera efektywność uczenia się i poprawia wyniki w nauce;
środowisko szkolne powinno zapewniać przestrzeń zarówno do pracy indywidualnej, jak i małych grup, pracy z technologiami i pracy zespołowej;
przestrzenie szkolne powinny być jak najbardziej wielofunkcyjne;
odpowiednia estetyka architektury i infrastruktury szkolnej;
niezbędne wyposażenie pedagogiczne i oprogramowanie;
organizacja miejsc do nauczania poza klasą (np. na dziedzińcu szkolnym lub terenach zielonych);
przestrzenie szkolne powinny być w miarę możliwości udostępniane społeczności lokalnej podczas (np. biblioteka) lub po zakończeniu pracy dydaktycznej.

Czy w fińskiej szkole są podręczniki? Oczywiście – kilka wydawnictw współpracuje z nauczycielami i przygotowuje podręczniki dla szkół. Nie są one jednak wykorzystywane tak często, jak w polskich szkołach. Nauczyciele decydują, z jakich zasobów i treści będą korzystać – coraz częściej są to różnego rodzaju e-zasoby, w tym gry i aplikacje edukacyjne, jak również sztuczna inteligencja. Pojawiło się kilka ciekawych aplikacji edukacyjnych, które odniosły sukces w Finlandii, a potem i innych krajach (o dwóch z nich za chwilę).

Warto jeszcze zwrócić uwagę na pewien dualizm tworzenia podstawy programowej i jej elastyczność. Część jest przygotowana na poziomie narodowym dla wszystkich szkół, ale w każdym regionie instytucje edukacyjne oraz same szkoły mogą dodać własne tematy, które są ważne dla danej społeczności. Treści te są tak samo istotne, jak te ustalone dla poziomu krajowego.

Przygotowanie przyszłych nauczycieli

Jak wygląda kształcenie pedagogiczne przyszłych nauczycieli, jak wygląda ich ścieżka prowadząca do zawodu nauczyciela? O podejściu i kompetencjach, które budują autonomię, profesjonalizm i dobrostan nauczycieli w Finlandii opowiadali dr Kristiina Heikkilä (kierująca studiami pedagogicznymi) i Ari Koski z Uniwersytetu Turku, jednej z najstarszych uczelni fińskich.

Kluczowym elementem systemu edukacji w Finlandii są nauczyciele. To oni właśnie, jako świetnie przygotowani przez uczelnie pedagogiczne eksperci od nauczania, odpowiadają w największym stopniu za edukacyjny sukces swojego kraju na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat (co najmniej). Ich kompetencje dydaktyczne są starannie rozwijane już podczas studiów pedagogicznych. Przy każdym uniwersytecie, który kształci nauczycieli, funkcjonuje osobna placówka – szkoła edukacji. Na przykład przy Uniwersytecie Turku działa Rauma Teacher Training School (link), której początki sięgają... 1898 roku. W tych szkołach studenci pedagogiki mogą odbywać praktyki, które są rozłożone praktycznie na cały okres studiów. Łącznie w ciągu 5 lat mają oni do zaliczenia 800 godzin praktyk, dzięki czemu skutecznie rozwijają praktyczne umiejętności nauczania już na etapie studiów. Po pięciu latach nauki i prowadzenia własnych badań, wychodzą oni ze szkoły z dyplomem, który pozwala im zacząć pracę w szkole (głównie publicznych, gdyż w Finlandii jest bardzo niewielka liczba szkół prywatnych, np. steinerowskich – a ze strony finansowania edukacji, każda szkoła otrzymuje finansowanie publiczne na tych samych zasadach).

Pedagogika fińska jest inspirowana i wspierana badaniami. Badacze na uniwersytetach wymyślają nowe koncepcje i metody nauczania, ale zanim zostaną one upowszechnione wśród nauczycieli, są starannie testowane i modyfikowane. Ten proces może trwać wiele miesięcy, aż wyniki badań potwierdzą skuteczność wymyślonych form nauczania. Co istotne, badania są także prowadzone przez przyszłych nauczycieli na studiach – stają się oni kompetentnymi badaczami procesu edukacji. Jakie ramy przybiera ten związek już podczas pracy nauczyciela w szkole – opowiadała podczas e-konferencji nauczycielka pracująca w szkole podstawowej Ulla-Riikka Ylitalo, prezentując jak głęboko badana jest efektywność rozwiązań, które stosowane są w szkołach na podstawie rocznego wdrożenia pozytywnych interwencji behawioralnych w klasie, w której uczy (przykład na rysunku niżej).

Kluczowe elementy i treści procesu edukacji nauczycieli:

umiejętności komunikacyjne i interpersonalne;
szeroka wiedza specjalistyczna i umiejętności dydaktyczne;
kompetencje badawcze – umiejętność prowadzenia badań edukacyjnych;
poziom ekspercki w zakresie nauczania i uczenia się;
sprawność zarządzania grupą uczniów w klasie (umiejętności pedagogiczne, nastawienie na ucznia w centrum, prowadzenie ewaluacji postępów w nauczaniu, rozumienie różnych potrzeb uczniów);
motywacja do dalszego uczenia się i rozwoju;
współpraca z innymi członkami zespołu pedagogicznego.

Podczas studiów bardzo dużą uwagę przywiązuje się do kształtowania autonomii przyszłych nauczycieli, jak również zapewnienia im szerokiego wsparcia, tak wewnątrz szkoły, do której trafią, jak i przez instytucje zewnętrzne (uczelnie, regionalne organizacje wspierania nauczycieli). W Finlandii nie istnieje nadzór kuratoryjny nad szkołami – wykształcenie nauczycieli i sposób organizacji systemu wsparcia zapewniają, że wszystkie ewentualne problemy będą mogły być rozwiązane lokalnie w szkole. Dla rodziców i kadry zarządzającej szkołą nauczyciel jest najważniejszym ekspertem, który może udzielić informacji i pomóc w rozwiązaniu różnych bieżących spraw. A jeśli nauczyciel potrzebuje wsparcia, prosi o pomoc innych nauczycieli lub dzwoni do doradców zewnętrznych w instytucjach wspierających system edukacji i razem szukają odpowiedzi na postawione wyzwania.

W systemie fińskim mało jest improwizacji i nieprzemyślanych działań. Jak zauważyła Kristiina Heikkilä – obecny kształt fińskiej edukacji to rezultat bardzo długiego namysłu, wszechobecnej autorefleksji i świadomości, że istniejące rozwiązania należy doskonalić i poprawiać.

Nie tylko wiedza, ale także kompetencje przekrojowe

Ciekawą dla nas może się okazać kwestia monitorowania wdrażania wspomnianych wcześniej kompetencji przekrojowych, które dotyczą każdego nauczyciela. Opowiadał o tym Kimmo Kumpulainen, pokazując w jaki sposób np. rozwijanie kompetencji cyfrowych wplecione jest zarówno w pracę dydaktyczną, jak i osobisty rozwój nauczyciela. Postępy we wdrażaniu tych kompetencji są także mierzone na koniec roku szkolnego za pomocą zestawu narzędzi. Nauczyciel musi być przykładowo gotowy do udzielenia konkretnych odpowiedzi na kilka pytań:

Jak włączałam/am ICT w moje nauczanie?
Czy moi uczniowie mieli możliwość wyboru własnych narzędzi do pracy osobistej lub uczenia rówieśniczego?
Z którymi programami i aplikacjami czuję się najbardziej komfortowo jeśli chodzi o wykorzystanie w nauczaniu i własnym uczeniu się?
Jak narzędzia ICT mogą być wykorzystane w procesie gromadzenia i zarządzania informacjami, prezentowania, podsumowywania, działań kreatywnych i sztuki, obliczeń, pomiarów, współpracy, zapewnienia bezpieczeństwa lub wprowadzania innowacji w nauczaniu?
Jak uczyłam/em moich uczniów online?
Jak uczyłam/em moich uczniów zasad bezpieczeństwa cyfrowego i etyki w sieci.

Planowanie zajęć

Z kolei Johanna Järvinen-Taubert (Learning Scoop) opowiadała, jak wygląda planowanie lekcji w fińskiej szkole przez nauczycieli. Z autonomii nauczycielskiej wynika już, że to nauczyciel/ka sam/a decyduje, w jaki sposób będzie prowadzić zajęcia z uczniami. Plany lekcji są dla nauczycieli i robią to dla siebie, nikt nie wymaga od nich żadnych dokumentów. Plany te są też elastyczne, są pewną mapą drogową dla nauczyciela, która pozwala odnaleźć odpowiedź na pytanie, jak uczą się moi uczniowie. W praktyce szkolnej zalecane jest, aby plany nauczania powstawały we współpracy z innymi nauczycielami (np. podzielenie się z innymi pomysłem i ew. przedyskutowanie). Wszystkie działania muszą też uwzględniać różnorodność grupy uczniów i ich zróżnicowane potrzeby.

Aby ułatwić pracę nauczycielom, opracowano aplikację LessonApp, która służy pomocą w tworzeniu planu lekcji (https://lessonapp.fi/). Jest ona nowoczesnym narzędziem, które pozwala tworzyć przygotować lekcje oparte na badaniach edukacyjnych (do wyboru nauczyciela jest ponad 150 sprawdzonych przez badaczy metod nauczania, wraz z opisem, czemu dana metoda służy i jakie warunki należy zapewnić do jej zastosowania w klasie. Aplikacja, która stworzona została na potrzeby fińskich nauczycieli, ma już dziś globalny zasięg i jest wykorzystywana w wielu krajach świata.

Finowie nie tylko chętnie korzystają z dostępnych aplikacji, ale też sami tworzą wiele pomocy dydaktycznych. Innym przykładem ciekawego narzędzia jest aplikacja i platforma do nauki matematyki Eduten, którą stworzyli absolwenci wydziału pedagogicznego w Turku (https://eduten.com/). Dziś używa jej ok. 70% szkół w Finlandii, jest też obecna w ponad 50. krajach na świecie i zdobyła ważne nagrody od UNICEF czy UNESCO. O tym, jak pozwala ona rozwijać umiejętności matematyczne, jak daje wgląd w postępy i pozwala dostosować zadania do potrzeb każdego dziecka – opowiadał Makke Leppänen. Podobnie jak wszystko łączące się z fińskim modelem edukacji, jej mechanizmy działania oparto na wynikach badań edukacyjnych, aby zapewnić jak największą skuteczność nauki matematyki.

Ocenianie inaczej

Podczas konferencji mogliśmy też posłuchać o miejscu oceniania w fińskiej szkole. Fińska kultura oceniania może być traktowana jako dobra alternatywa dla polskiej ocenozy. Kiedy ocenianie uczniów (ang. grading) nie jest celem systemu edukacji (jak w Finlandii), rośnie szansa na faktyczny rozwój umiejętności i realne wsparcie ucznia w szkole – mówił Pekka Peura, trener edukacyjny, podcaster. Fiński sposób sprawdzania uczniów jest nastawiony na to, aby wzmacniać i wspierać (ang. assessment) ucznia.

W Finlandii testy i sprawdziany są ograniczone do minimum. Ich wyniki służą głównie jako wskazówka dla nauczyciela, w którym miejscu jest uczeń. To nauczyciele są odpowiedzialni za ocenianie i to oni decydują w jaki sposób będą pomagać swoim uczniom uczyć się – mogą przez cały rok szkolny nie zrobić żadnego testu i nikt nie będzie miał im tego za złe. W tym systemie oceniania w szkole podstawowej dużą wagę przywiązuje się też do rozwijania samooceny ucznia i zachęcanie go do samodzielnego pogłębiania wiedzy i rozwijania umiejętności związanych z uczeniem się.

***

Dni Fińskiej Edukacji to była wartościowa i ciekawa inicjatywa, z której skorzystało... kilkudziesięciu polskich nauczycieli i edukatorów. Żyjemy w czasach, w których możemy się stosunkowo łatwo wymieniać i uczyć od innych narodów, czerpać z doświadczeń innych systemów edukacji. Dlaczego mielibyśmy na tym nie skorzystać? Zawsze to mnie szalenie dziwiło, dlaczego nasze władze oświatowe są takie oporne w tej edukacyjnej wymianie. Na przykład 34 ministerstwa edukacji z krajów europejskich są zrzeszone w stowarzyszeniu European Schoolnet. Tylko aktywność polskiego MEN w tym forum jest od wielu lat mniej niż minimalistyczna (zdaje się, że "będąc obrażonymi na Europę" nawet składek nie płaciliśmy...). Mamy tyle możliwości, aby uczyć się od innych i rozwijać naszą rodzimą edukację. Ciekawi mnie, kiedy nasi politycy osiągną podobny stan edukacyjnej świadomości, co ich fińscy odpowiednicy... Póki co, postarajmy się czerpać z zagranicy na poziomie szkół tyle, ile się da. Bez oglądania się na ministerstwo.

Notka o autorze: Marcin Polak jest twórcą i redaktorem naczelnym portalu o nowoczesnej edukacji Edunews.pl (2008-) i organizatorem cyklu konferencji dla nauczycieli INSPIR@CJE (2013-). Zajmuje się zawodowo edukacją od 2002, angażując się w debatę na temat modernizacji i reformy szkolnictwa (zob. np. Dobre zmiany w edukacji, Jak będzie zmieniać się edukacja?). Należy do społeczności Superbelfrzy RP.

Przypis:

[1] Zob. Policy Development and Reform Principles of Basic and Secondary Education in Finland since 1968, World Bank 2006. Dostęp: 14.04.2024.

Przeczytaj też w Edunews.pl o fińskiej edukacji: