"Uczenie jest trudne. Nie da się uczyć. Nie udaje się życie" – mówią uczniowie w badaniu „Przestrzeni klas szkolnych” przeprowadzonym przez Centrum Nauki Kopernik. Towarzyszą im senność, brak komfortu, a nawet depresyjność i zniechęcenie. Także badania międzynarodowe TIMSS, wskazują krytycznie niskie poczucie przynależności polskich uczniów do szkoły oraz bardzo niskie poczucie pewności co do efektów własnej nauki.
Czy przestrzeń, w której spędzają połowę swojego życia, może mieć wpływ na zaangażowanie uczniów w naukę? Ich poczucie pewności i samodzielność poznawczą?
Badacze coraz częściej mówią, że przemyślane środowisko edukacyjne staje się narzędziem dydaktycznym, wspierającym uczenie się i relacje. Przestrzeń nie jest więc neutralna – jej układ i sposób urządzenia wyraża naszą wizję edukacji i wpływa na to, jakie relacje i procesy zachodzą między uczniami a nauczycielami.
Jak to działa w praktyce? Centrum Nauki Kopernik, znane ze stworzenia odpowiednich warunków do angażowania w poznawanie świata nauki, od początku zakładało, że jego przestrzeń będzie demokratyczna. Jak mówi Anna Dziama, pełnomocnik Dyrektora Centrum Nauki Kopernik ds. edukacji: Zapewniamy różnorodność form aktywności i swobodę eksploracji. Wspieramy samodzielność działania i zachęcamy do współpracy. To właśnie te elementy – wolność, wybór i odpowiedzialność – mogą wspierać uczniów także w szkole.
Jednak sama aranżacja przestrzeni to nie wszystko, najpierw warto odpowiedzieć sobie na pytania: czego mają się uczyć dzieci, jaką atmosferę chcemy tworzyć? Jak zaznacza Anna Dziama: Sala lekcyjna to miejsce, gdzie dzieci zdobywają wiedzę, ale też nawiązują relacje oraz uczą się współpracy. Tymczasem tradycyjny układ przestrzeni, gdzie ławki stoją w rzędach, a nauczyciel zajmuje centralne miejsce, nadal dominuje. Taki układ odzwierciedla przekonanie, że nauczyciel jest jedynym źródłem wiedzy, a uczniowie mają jedynie słuchać.
Tymczasem, jak pokazują obserwacje w szkołach przeprowadzone przez zespół badaczy Centrum Nauki Kopernik, dominujący wciąż układ sal nie sprzyja budowaniu relacji między uczniami. Uczniowie siedzą plecami do siebie, nie mają możliwości swobodnego kontaktu wzrokowego ani przestrzeni do wspólnej pracy. W jednej z obserwowanych szkół nauczyciel podsumował: Dopiero gdy uczniowie sami zaproponowali nowy układ ławek, zrozumiałem, jak bardzo zależy im na wspólnej nauce i rozmowie.
Fot. Centrum Nauki Kopernik - tradycyjne ustawienie ławek w sali
Za kluczowe kompetencje przyszłości uważa się tzw. 4K: krytyczne myślenie, kreatywność, komunikację i kooperację. Czy przestrzeń może wspierać ich rozwój? Rekomendacje Centrum Nauki Kopernik przynoszą trzy kierunki zmian: partycypację, dobrostan uczniów i mobilność.
Partycypacja oznacza włączanie uczniów do współdecydowania o przestrzeni. Traktowani jako partnerzy, chętniej biorą odpowiedzialność za wspólne miejsce. Co istotne, nie domagają się luksusów – chcą po prostu światła, wygody, czystości i miejsca na odpoczynek.
Uczniowie chcą także ergonomicznych mebli, dostosowanych do długiego siedzenia – z wygodnymi oparciami i miękkimi obiciami. Zwracają też uwagę na równość – meble powinny być takie same dla nauczycieli i uczniów. Marzą o salach, które można współtworzyć – ozdabiać, personalizować, zmieniać w zależności od potrzeb. Proponują m.in. działania typu DIY: naklejki, plakaty, rośliny, które ułatwią aranżację klasy.
W pracach konkursowych nadesłanych do projektu „Przestrzeń ma znaczenie”, nauczyciele opisywali zmiany w klasach, które wprowadzili wspólnie z uczniami. Zwracali uwagę, że zaangażowanie uczniów w aranżowanie sali przekłada się nie tylko na większe poczucie odpowiedzialności, ale także na lepsze efekty nauki. Uczniowie zaproponowali, żebyśmy stworzyli kącik relaksu – to była ich inicjatywa, zrealizowana własnymi siłami. Dziś wszyscy czujemy, że klasa naprawdę jest nasza.
Fot. Centrum Nauki Kopernik - ustawienie ławek w sali w podkowę
Układ ławek ma znaczenie. Podkowa sprzyja kontaktowi wzrokowemu i dyskusji, wyspy – współpracy, pojedyncze stanowiska – koncentracji. Elastyczne przekształcanie przestrzeni umożliwia różnorodne formy pracy – indywidualną, zespołową, czy np. metodą myślącej klasy. Nauczyciele, którzy pozwalają uczniom zmieniać układ sali, zauważają, że sprzyja to współpracy i większemu zaangażowaniu.
Fot. Centrum Nauki Kopernik - ustawienie ławek w sali w wyspy
Co ważne, zmiana układu mebli nie musi być uciążliwa. Mobilność i swoboda ruchu są nie tylko możliwe, ale i potrzebne. Badania eksperymentalne przeprowadzone dzięki infrastrukturze badawczo-rozwojowej Centrum Nauki Kopernik, pokazują, że reorganizacja sali z lekkimi, mobilnymi meblami trwa zaledwie 2,5 minuty. Uczniowie szybko ustawiają stoliki zgodnie z potrzebami lekcji. Uczniowie szybko ustawiają stoliki zgodnie z potrzebami lekcji. Czują się przy tym bardziej zmotywowani i mniej znużeni. Możliwość zmiany pozycji, pracy na podłodze lub przy ścianie, kontaktu z innymi uczniami – wszystko to wpływa pozytywnie na ich samopoczucie.
W ramach badania „Przestrzeń ma znaczenie” sprawdzono także, jak różnią się lekcje prowadzone przy tradycyjnych i ruchomych stanowiskach pracy. Wyniki pokazały, że uczniowie korzystający z mobilnych mebli byli bardziej aktywni, zaangażowani i deklarowali więcej pozytywnych emocji – czuli się zaskoczeni, podekscytowani, mniej znudzeni. Nauczyciele również lepiej oceniali lekcje prowadzone w tak zaaranżowanej przestrzeni, mimo, że niektórzy mieli trudność z opanowaniem klasy, gdy uczniowie zbyt często zmieniali pozycję. Z perspektywy uczniów ważna była nie tylko swoboda poruszania się, ale też możliwość decydowania, gdzie i jak chcą pracować. To wpływało na ich samopoczucie i chęć do działania.
Fot. Centrum Nauki Kopernik - sala z mobilnymi meblami
Warto zauważyć, że zmiany w przestrzeni nie wymagają kosztownych inwestycji. Kluczowa jest świadomość nauczycieli i dyrektorów, że przestrzeń to narzędzie pedagogiczne. Wiele pomysłów uczniowie mogą zrealizować sami, przy wsparciu nauczycieli i rodziców. Już sam gest zaproszenia ich do rozmowy o klasie jest sygnałem, że ich głos się liczy. Takie drobne zmiany mają ogromny wpływ – nie tylko na komfort nauki, ale i na relacje, motywację oraz poczucie przynależności do szkolnej wspólnoty.
To nauczyciele mają realny wpływ na klimat sali. Elastyczna przestrzeń staje się ich sprzymierzeńcem w budowaniu relacji, rozwijaniu kompetencji i wzmacnianiu zaangażowania uczniów. Warto testować, zmieniać i szukać rozwiązań, które pomogą uczniom poczuć, że szkoła to także ich miejsce. Jak podkreślił jeden z nauczycieli: To nie tylko meble zmieniają klasę, ale rozmowa, która się wokół nich toczy.
Pełny raport Przestrzeń w klasie ma znaczenie oraz artykuł Anny Dziamy, pełnomocniczki dyrektora Centrum Nauki Kopernik ds. jakości i rozwoju edukacji, związany z tym raportem, dostępne są na stronie: https://www.kopernik.org.pl/przestrzenie-edukacji.
(Źródło: Centrum Nauki Kopernik, artykuł sponsorowany)
