Od technologii do humanizmu. Etyczne wyzwania edukacji w czasach sztucznej inteligencji

W obliczu tych obaw, ważne jest, aby zrozumieć, że technologia, w tym sztuczna inteligencja, nie musi prowadzić do dehumanizacji edukacji. W rzeczywistości, jak pokazują liczne publikacje, może ona wspierać naszą ludzką naturę, jeśli zostanie właściwie zaimplementowana. Reid Hoffman w swojej książce Impromptu: Amplifying Our Humanity Through AI (Impromptu. Wzmacnianie naszej ludzkiej natury przez SI) poświęca jeden cały rozdział właśnie w kontekście edukacji[1]. Dwie inne ważne w tym aspekcie publikacje, to raport Sztuczna inteligencja. Prawdziwe zmiany w edukacji? pod redakcją Jacka Pyżalskiego i Agaty Łuczyńskiej[2] oraz monografia pod redakcją Jana Fazlagicia Sztuczna inteligencja (SI) jako megatrend kształtujący edukację. Jak przygotowywać się na szanse i wyzwania społeczno-gospodarcze związane ze sztuczną inteligencją?[3]. Z perspektywy przyszłości edukacji i nowych technologii wspierających rozwój ucznia, interesująca jest publikacja Sztuczna inteligencja 2041. Dziesięć wizji przyszłości[4]. Jej autorzy Kai-Fu Lee i Chen Qiufana w jednym z jej rozdziałów prezentują wizję szkoły z roku 2041. Wiele miejsca dotyczącego funkcji technologii w edukacji przyszłości poświęca Jowita Michalska w książce Szkoła w czasach AI. Jak przygotować dzieci na wyzwania jutra[5]. W kontekście tych propozycji warto skupić się na aspekcie humanistycznym i etycznym związanym z SI w codziennej praktyce edukacyjnej. Z powyższych opracowań wyłania się ważna teza, że sztuczna inteligencja ma potencjał, aby zrewolucjonizować edukację, ale jej integracja wymaga przemyślanych działań i adaptacji, szczególnie w kontekście humanistycznym i etycznym.

Kluczowe pytanie brzmi: na ile możliwa jest zmiana roli technologii z narzędzia jedynie wspomagającego na takie, które promuje wartości humanistyczne? Humanistyczna rewolucja w erze SI wiąże się z przekształceniem paradygmatu edukacji, w którym człowiek i jego potrzeby są w centrum uwagi. W obliczu rosnącego wpływu sztucznej inteligencji na różne aspekty życia, rewolucja ta skupia się na dwóch ważnych zadaniach: personalizacji i indywidualizacji, dostosowując edukację do unikalnych potrzeb i zdolności uczniów. Jest to kluczowy element w podejściu humanistycznym. Choć idea ta od dawna jest obecna w edukacji - często jedynie w formie deklaratywnej, to dopiero wsparcie SI daje realną szansę na jej pełną realizację. Kolejny ważny aspekt w podejściu humanistycznym i zrozumieniu jego istoty to rozwój krytycznego myślenia, empatii, skutecznej komunikacji i współpracy. Staje się on jeszcze ważniejszy w czasach, gdy SI przejmuje rutynowe zadania. Wydawałoby się, że słyszymy o potrzebie rozwoju tych kompetencji od zawsze, ale to właśnie SI może pomóc w tworzeniu środowiska przyjaznego dla zróżnicowanych i jednocześnie włączających działań edukacyjnych, które wspierają szeroko rozumiane potrzeby uczniów, zarówno dotyczące wyrównywania szans, jak i różnych talentów, zainteresowań i pasji. Tu pojawia się kolejne pytanie: czy sztuczna inteligencja rzeczywiście wspiera równość w edukacji, czy raczej pogłębia nierówności? Odpowiedź nie jest jednoznaczna. Z jednej strony, SI może zwiększać dostęp do edukacji i personalizować naukę, co pozwala lepiej dostosować treści do potrzeb uczniów. Z drugiej strony, istnieje ryzyko, że nierówny dostęp do technologii i zebrane dane, na których opiera się SI, mogą pogłębiać istniejące nierówności. Kluczowe znaczenie ma tu sposób wdrażania i monitorowania rozwiązań opartych na SI. 

Humanistyczna rewolucja z SI podkreśla konieczność etycznego użycia technologii, ochrony prywatności i praw człowieka. Etyczne zachowanie w kontekście SI wymaga odpowiedzialnego projektowania systemów i programów komputerowych oraz aplikacji, zapewnienia transparentności algorytmów. W obliczu ogromnej ilości danych gromadzonych w sieci i na portalach społecznościowych, wyzwaniem dla edukacji staje się właściwe ich wykorzystanie. Integracja SI w edukacji to nie tylko techniczny wybór, ale również etyczna i humanistyczna decyzja. Prof. Michał Kosiński z Uniwersytetu Stanforda ostrzega, że wojnę o prywatność już przegraliśmy, co podkreśla znaczenie kształtowania etycznych postaw w szkołach[6]. To w właśnie one powinny stać się miejscem, w którym uczniowie nie tylko rozwijają swoje talenty, ale także uczą się etycznego korzystania z SI w przyszłości w kluczowych obszarach, takich jak wojsko, bezpieczeństwo, medycyna czy ekologia.

Jak mogłaby wyglądać edukacja, gdyby podejście humanistyczne było w pełni zintegrowane z rozwojem technologicznym? Jakie wyzwania stawia SI przed nauczycielami, uczniami i rodzicami? Na jakie trudne pytania powinniśmy dziś sobie odpowiedzieć? Jak nauczyciele mogą integrować kwestie etyczne w nauczaniu, aby uczniowie byli świadomi nie tylko możliwości, ale i zagrożeń związanych z SI? Edukacja z pełną integracją podejścia humanistycznego i technologii mogłaby być spersonalizowana, etyczna i empatyczna, stawiając przed nauczycielami, uczniami i rodzicami wyzwania związane z odpowiedzialnym korzystaniem z SI, równocześnie wymagając refleksji nad etycznymi aspektami tej integracji i uświadamiania zarówno możliwości, jak i zagrożeń, jakie niesie ze sobą sztuczna inteligencja. Mogą w tym pomóc nie tylko modele dydaktyczne realizujące treści nauczania w formacie STEAM, ale też różnorodne metody pracy projektowej odwołujące się do koncepcji uczenia się przez działanie. Poszukując scenariuszy realizujących podejście humanistyczne oraz etyczne i jednocześnie wykorzystujące potencjał integracji z SI może być między innymi uczenie oparte na wyzwaniach (Challenge Based Learning), odwrócona klasa (flipped classroom), czy zapomniane już internetowe poszukiwania definiowane jako WebQuest, a także metodologie projektowe. Realizowana w ten sposób praca może odegrać kluczową rolę w promowaniu tych wartości poprzez uczenie odpowiedzialnego użycia technologii. Warto przypomnieć sobie fundamenty, na których opiera się edukacja humanistyczna w środowisku zintegrowanym ze sztuczną inteligencją. Psycholodzy i pedagodzy tacy jak John Dewey, Maria Montessori, Carl Rogers, czy Janusz Korczak kładli nacisk na wartości, które są dziś równie istotne, jak były w ich czasach. Dewey podkreślał znaczenie doświadczenia i aktywnej interakcji w procesie nauczania, co jest kluczowe dla rozwijania umiejętności krytycznego myślenia i odpowiedzialności społecznej[7]. Montessori z kolei wprowadziła podejście, które traktuje dziecko jako centrum procesu edukacyjnego, umożliwiając rozwój indywidualnych talentów i zdolności w tempie dostosowanym do jego potrzeb[8].

Współczesna edukacja, szczególnie w kontekście integracji SI, stoi przed wyzwaniem zachowania kluczowych wartości humanistycznych. Carl Rogers podkreślał, że autentyczność i empatia są fundamentem relacji między nauczycielem a uczniem. W erze SI, gdy technologie mogą przejąć rutynowe zadania, rola nauczyciela jako przewodnika po świecie wartości i krytycznego myślenia staje się jeszcze istotniejsza[9]. Janusz Korczak, który całe swoje życie poświęcił dzieciom, pokazuje, że edukacja to nie tylko nauka, ale przede wszystkim proces kształtowania człowieczeństwa[10]. W czasach, gdy SI zaczyna odgrywać coraz większą rolę w uczeniu się i nauczaniu, jego przesłanie o szacunku, godności i prawach dziecka nabiera nowego znaczenia. Musimy zatem zastanowić się, jak wykorzystać SI, aby wzmacniała humanistyczne podejście do edukacji. Lew Wygotski nauczał, że interakcje społeczne i kulturowe są fundamentem rozwoju poznawczego – czy SI może stać się narzędziem, które wspiera te interakcje, a nie je zastępuje?[11]

Paradoksalnie, sztuczna inteligencja może pomóc nam powrócić do wartości, które propagowali wybitni pedagodzy żyjący od połowy XIX wieku aż do końca ubiegłego stulecia. Wprowadzenie SI do edukacji nie musi oznaczać porzucenia humanizmu – wręcz przeciwnie, może stać się szansą na jego odnowienie i wzmocnienie. W czasach, gdy technologia przenika każdy aspekt naszego życia, podejście humanistyczne w edukacji jest nie tylko możliwe, ale i konieczne. To ono będzie fundamentem, który zapewni, że nasze dzieci nie tylko zdobędą wiedzę, ale staną się pełnowartościowymi, empatycznymi i odpowiedzialnymi członkami społeczeństwa.

We wspomnianej już książce Impromptu: Amplifying Our Humanity Through AI Reid Hoffman podkreśla, że sztuczna inteligencja ma potencjał, aby nie tylko wspierać, ale wręcz wzmacniać naszą ludzką naturę. Właściwie zintegrowana z procesem edukacyjnym, technologia może stać się narzędziem do budowania bardziej empatycznego, świadomego i odpowiedzialnego społeczeństwa. Sztuczna inteligencja, zamiast odbierać nam to, co ludzkie, może pomóc w rozwijaniu naszych unikalnych talentów, pogłębianiu zrozumienia dla innych oraz w tworzeniu bardziej zrównoważonych i sprawiedliwych relacji społecznych.

Zamiast obawiać się, że technologia zniszczy nasze człowieczeństwo, powinniśmy postrzegać ją jako szansę na jego wzmocnienie. W edukacji, sztuczna inteligencja może stać się narzędziem, które nie tylko przygotuje uczniów do przyszłości, ale także pomoże im stać się bardziej świadomymi, odpowiedzialnymi i empatycznymi obywatelami. To wyzwanie i jednocześnie ogromna szansa, której nie możemy przegapić.

***

Bibliografia:

[1] Hoffman, R. (2021). Impromptu: Amplifying Our Humanity Through AI. New York: Crown Publishing. https://www.impromptubook.com/wp-content/uploads/2023/03/impromptu-rh.pdf [dostęp: 16.08.2024].
[2] Pyżalski, J., & Łuczyńska, A. (Red.). (2020). Sztuczna inteligencja: Prawdziwe zmiany w edukacji? Warszawa: Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę. https://www.szkolazklasa.org.pl/materialy/publikacja-sztuczna-inteligencja-prawdziwe-zmiany-w-edukacji/ [dostęp: 16.08.2024].
[3] Fazlagić, J. (Red.). (2021). Sztuczna inteligencja (SI) jako megatrend kształtujący edukację. Jak przygotowywać się na szanse i wyzwania społeczno-gospodarcze związane ze sztuczną inteligencją? Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. https://kwalifikacje.edu.pl/wp-content/uploads/Sztuczna-inteligencja-jako-megatrend-ksztaltujacy-edukacje.pdf [dostęp: 16.08.2024].
[4] Lee, K.-F., Qiufan, C. (2021). Sztuczna inteligencja 2041. Dziesięć wizji przyszłości. Warszawa: Prószyński i S-ka.
[5] Michalska J. (2024). Szkoła w czasach sztucznej inteligencji. Jak przygotować dzieci do wyzwań przyszłości?, Warszawa: MT Biznes.
[6] Michał Kosiński, Wojnę o prywatność już przegraliśmy [w:] Sztuczna Inteligencja. https://www.sztucznainteligencja.org.pl/michal-kosinski-wojne-o-prywatnosc-juz-przegralismy/ [dostęp: 16.08.2024].
[7] Dewey, J. (1972). Demokracja i wychowanie. Wprowadzenie do filozofii wychowania. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Zakład Narodowy Ossolińskich: Wydawnictwo PAN.
[8] Montessori, M. (2019). Odkrycie dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Bellona.
[9] Rogers, C. R. (2014). O stawaniu się osobą. Poznań: Wydawnictwo Rebis.
[10] Korczak, J. (2003). Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie. Wydawnictwo Miasto Książek.
[11] Wygotski, L. (1989). Myślenie i mowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

***

Finalna redakcja niniejszego tekstu została wsparta przez narzędzia sztucznej inteligencji, co pozwoliło na dopracowanie formy i wzmocnienie przekazu, przy jednoczesnym zachowaniu pełnej kontroli nad prezentowanymi treściami.

.