Czy bycia empatycznym można się nauczyć? Gdzie ,,powstają” empatyczne zachowania? Czy to, co zapisane w naszych genach determinuje poziom empatii? Dlaczego umiejętność empatii odgrywa tak ważną rolę w relacjach międzyludzkich i jak możemy ją kształtować?
Zgodnie ze słownikiem języka polskiego empatia to: zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób (empatia emocjonalna) oraz umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza). Definicyjnie wszystko wydaje się klarowne, jednak bardzo często empatia mylona jest ze współczuciem.
Empatia a współczucie
Brene Brown, amerykańska psycholożka i wykładowczyni uniwersytecka, nazywa empatię paliwem bliskości natomiast współczucie, w jej opinii, jest czymś, co odgradza nas od innych ludzi. Dlaczego? Zdaniem Brene Brown empatia jest odczuwaniem z drugim człowiekiem, które pozwala nam powiedzieć komuś, kto znalazł się w trudnej sytuacji: Nie jesteś w tym sam, jestem tu z Tobą.
Przyjęcie empatycznej postawy nie jest proste, ponieważ wymaga od nas sięgnięcia do własnych zasobów przeżyć, uczuć i emocji, aby móc odzwierciedlić w sobie to, co czuje drugi człowiek. Dla części z nas to wyzwanie, bo konfrontowanie się z własnymi, trudnymi emocjami wiele nas kosztuje. Bardzo dużą pokusą, w sytuacjach, w których potrzeba empatii, jest szukanie rozwiązań czy podejmowanie prób zmiany perspektywy osoby w kryzysowej sytuacji w taki sposób, aby zobaczyła w niej coś pozytywnego, by coś, co jest obiektywnie bardzo trudne, natychmiast zaczęło boleć mniej. Niestety, mimo dobrych intencji nie pozwalamy wówczas komuś, kto potrzebuje naszej obecności, przeżyć emocjonalnie trudnej sytuacji, w której się znalazł. Zamiast mu potowarzyszyć w tym doświadczeniu, próbujemy go na siłę z niego wyciągnąć. Chcemy pocieszyć, ulżyć w cierpieniu, jednak w wielu sytuacjach nasze słowa nie sprawią, że tak się stanie, natomiast nasza obecność i bliskość zdecydowanie może wpłynąć pozytywnie na samopoczucie kogoś, z kim będziemy w trudnym doświadczeniu.
Gdzie "rodzi się” empatia?
Badania naukowe prowadzone w latach 80. i 90. XX wieku przez zespół włoskich naukowców wykazały, że umiejętność empatii jest związana z grupą komórek nerwowych, które znajdują się w korze motorycznej płata czołowego oraz w korze ciemieniowej mózgu. Analizy, które początkowo dotyczyły zachowania małp, wykazały, że neurony lustrzane, bo o nich mowa, aktywowały się w grupie zwierząt, która obserwowała wykonywanie określonego ruchu przez innego osobnika. Te same komórki były uaktywnione również u małp, które wykonywały dany ruch. Odkryto w ten sposób, że zarówno realizacja jak i obserwowanie określonej czynności prowadzi do aktywacji neuronów lustrzanych. W dalszych badaniach potwierdzono ich istnienie u ludzi, a ze względu na funkcję określono je metaforycznie siedliskiem empatii.
Co wpływa na nasz poziom empatii?
Rodzimy się z określonym, uwarunkowanym genetycznie poziomem empatii, ale nie oznacza to, że jest on stały. Zależy również od wielu różnych czynników, takich jak:
- bliskość więzi łączących nas z daną osobą (wobec bliższych nam osób poziom empatii jest naturalnie wyższy niż wobec obcych),
- poziom skupienia na zadaniu (im bardziej zadaniową postawę prezentujemy w określonej sytuacji, tym trudniej nam będzie o empatyczne zachowania),
- to, czy widzimy twarz danej osoby (informacje na temat emocji drugiego człowieka w dużej mierze odczytujemy z jego twarzy, konieczny więc jest kontakt wzrokowy, aby nasz mózg mógł zdefiniować i przetworzyć określone emocje),
- stereotypy (odsuwają nas od kogoś, kto jest w naszej opinii ,,inny”, ,,obcy”, sprawiają, że wobec osób tak postrzeganych wykazujemy się niższym poziomem empatii).
Jak rozwijać w sobie empatię?
Swoje zdolności empatyczne możemy również pogłębiać poprzez świadome praktyki. Jak możemy to robić na co dzień?
- Ćwiczyć uważność i być wnikliwym obserwatorem w różnych sytuacjach społecznych – to ważne, żebyśmy potrafili zauważać kontekst różnych sytuacji, w których się znajdziemy, skupiali się nie tylko na treści wypowiedzi, ale także wyrazie twarzy osoby mówiącej, gestach itp.
- Praktykować nazywanie własnych uczuć – aby móc zauważyć, nazwać i w odpowiedni sposób reagować na emocje drugiej osoby, musimy nauczyć się zauważać i nazywać własne stany emocjonalne i związane z nimi odczucia płynące z ciała.
- Rozwijać umiejętność aktywnego słuchania i zadawania pytań oraz przyjmować postawę autentycznej ciekawości drugiego człowieka – jeśli chcemy dowiedzieć się co myśli i czuje druga osoba, bardzo pomocna będzie postawa otwartości, powstrzymanie się od oceniania oraz umiejętność zadawania pytań.
- Opiekować się zwierzętami – dzięki temu rozwijamy wrażliwość i czujność na potrzeby innych oraz uczymy się odpowiedzialności.
- Uczestniczyć w warsztatach teatralnych – wówczas będziemy mieli okazję do wczucia się w perspektywę odgrywanych postaci, często bardzo różną od naszej, co jest bardzo ubogacającym i rozwijający doświadczeniem.
- Czytać książki, oglądać filmy – Ten, kto czyta książki, przeżywa tysiąc żyć zanim umrze. Ten, kto nie czyta, żyje tylko raz – George R.R. Martin
Jak umiejętność empatii przekłada się na szkolne funkcjonowanie?
Umiejętność bycia empatycznym wpływa na to, czy i jak potrafimy nawiązywać i budować bliskie relacje. W praktyce szkolnej empatia pozwala na budowanie zespołu klasowego, nawiązywanie relacji koleżeńskich czy przyjacielskich, wpływa również na współpracę w grupach zadaniowych, pomaga w rozwiązywaniu konfliktów, a także wspiera rozwój społeczny uczniów. Z badań wynika, że im wyższe zadowolenie z nawiązywanych relacji międzyludzkich, tym wyższy poziom poczucia sensu życia, co ma szczególne znaczenie w przypadku nastolatków.
Bibliografia:
- Słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, https://sjp.pwn.pl, dostęp 24.01.2025
- Strona Brene Brown, https://brenebrown.com/videos/rsa-short-empathy/, dostęp 24.01.2025
- SuperEgo, https://www.superego.com.pl/jak-rozwijac-empatie-i-czy-mozna-jej-sie-nauczyc/, dostęp 24.01.2025
- Widoki. Twoja psychoterapia, https://widokipsychoterapia.pl/jak-rozwijac-empatie/, dostęp 24.01.2025
Notka o autorce: Magdalena Klimkiewicz jest psycholożką, liderką zespołu psychologiczno-pedagogicznego w Międzynarodowej Szkole Podstawowej Paderewski w Lublinie. Absolwentka magisterskich studiów psychologicznych, ukończyła liczne szkolenia poszerzające wiedzę na temat skutecznego pomagania dzieciom, młodzieży i dorosłym.
