Wiele wskazuje na to, iż kilkunastominutowe filmy mogą być rozwiązaniem problemu z brakiem edukacji filmowej w podstawie programowej szkół. Te dopracowane do perfekcji wypowiedzi filmowe mają częstokroć większą siłę oddziaływania niż pełnometrażowe dzieła. Pełne emocji i zwięzłe w formie angażują i wprowadzają do tematu, zostawiając przy tym miejsce na dodatkowe działania edukacyjne w klasie.
Edukację filmową w szkole możemy rozpatrywać w dwóch aspektach, organizując proces kształcenia dla filmu i poprzez film. W pierwszym przypadku w centrum zainteresowania znajduje się dzieło filmowe i jego środki wyrazu, dzięki czemu młodzież wzbogaca swoją wiedzę filmoznawczą niezbędną do pogłębionego odczytania filmu oraz doskonali kompetencje świadomego odbioru tekstu kultury. W drugim — film najczęściej wykorzystywany jest w charakterze kontekstu pomocniczego lub interpretacyjnego umożliwiającego pełniejsze zrozumienie jakiegoś zjawiska społecznego, wydarzenia historycznego czy utworu literackiego. Wykorzystanie filmu krótkometrażowego w pracy pedagogicznej umożliwia eksplorowanie obydwu tych trendów, będąc zarówno świetnym punktem wyjścia do rozmowy o wartościach, trudnych wyborach i dylematach moralnych, jak i zachętą do nauki analizy i interpretacji utworów filmowych.
Kilka podstawowych informacji
Na początek warto uporządkować terminologiczną niejasność dotyczącą długości krótkometrażowego filmu. Czas jego trwania wynosi najczęściej od minuty do godziny - za pełnometrażowy utwór uznaje się film, którego czas wyświetlania przekracza sześćdziesiąt minut. Amerykańska Akademia Filmowa przyjmuje w kategorii „short film” utwory nieprzekraczające trzydziestu trzech minut. Festiwale filmowe na świecie indywidualnie określają swoje kryteria, jednak patrząc holistycznie należy stwierdzić, że najczęściej o krótkim filmie będziemy mówić w przypadku produkcji nieprzekraczającej trzydziestu minut.
Filmy krótkometrażowe świetnie nadają się do eksperymentowania ze względu na mniejsze ryzyko artystyczne i niższe koszty produkcji. Mała forma to idealny model do kreowania reżyserskiego „pióra”, autorskiego spojrzenia na świat i szczerej, a nawet czasami buntowniczej wypowiedzi. Narracje małoformatowe tworzyli najważniejsi reżyserzy w historii światowej kinematografii Orson Welles, Charlie Chaplin, Krzysztof Kieślowski czy Michael Haneke. Swoje pierwsze filmy krótkometrażowe twórcy realizują zazwyczaj w trakcie studiów w szkołach filmowych, w ramach ćwiczeń wymaganych na drodze do realizacji pełnometrażowych produkcji.
Co zatem jest istotne w krótkiej formie? Po pierwsze, podejście do treści, czyli wybór tematu i formy – klucza wizualnego i środków ekspresji. Po drugie, rodzaj - wyróżniamy, podobnie jak w przypadku filmów pełnometrażowych, trzy rodzaje krótkich metraży: fabuły, animacje i dokumenty. Jeśli chodzi o gatunek filmowy to w przypadku krótkich metraży mówimy o cały wachlarzu - od dramatu do horroru. W książce „Short. Małe formy filmowe” Marek Hendrykowski zauważa: „Film krótki nie jest ani skrótem, ani ekstraktem czegoś dłuższego. Właściwy mu charakter nie sprowadza się tylko do kwestii niewielkiego formatu, lecz okazuje się przede wszystkim efektem specyficznej mikroorganizacji materiału (…) W małej formie filmowej zwięzłość rozumiana jest jako zasada konstytutywna, a nie inny znaczący układ relacji łączących wszystkie jej elementy w zorganizowaną spójną całość”. Krótkie metraże okazują się doskonałym warsztatem dla raczkujących filmowców, ponieważ zmuszają ich do ćwiczenia formalnej dyscypliny i umysłu – sprawnej konstrukcji scenariusza i reżyserii. To idealna sytuacja edukacyjna, bo filmowiec może faktycznie wykorzystać formę filmu, by doszlifować warsztat. Najlepsze są proste historie. Z kolei najważniejsze otwarcie, czyli kilka pierwszych ujęć - to one muszą przyciągnąć uwagę widza, a jednocześnie zasygnalizować gatunek i usytuować opowieść w określonym miejscu i czasie. Następnie konieczne jest zarysowanie intensywnej i poruszającej dramaturgii z suspensem. Finał powinien zachęcić do ponownego obejrzenia kilkunastu minut utworu filmowego.
Wybór jest prosty i krótki
Wielką szansą dla zaistnienia filmu w szkole jest nowoczesny program edukacyjny „Shortcut - małe historie, wielkie sprawy” oparty na europejskich filmach krótkometrażowych. Starannie wyselekcjonowane krótkie utwory poruszają wiele tematów, które warto wykorzystać w rozmowach z młodzieżą. Przyjrzyjmy się dokładniej kilku filmom, aby zrozumieć specyfikę programu. Istotne są zagadnienia zakresu tematycznego, gatunku, estetyki i kompozycji krótkiego filmu.
Krótkometrażowa fabuła
Film fabularny oparty jest na fikcji (choć często inspirowany jest prawdziwymi wydarzeniami), w którym rzeczywistość przedstawiona układa się w porządek fabuły, realizowany z udziałem aktorów. W przypadku krótkich metraży z platformy Shortcut głównymi bohaterami są najczęściej dzieci lub młodzież. Filmy mają strukturę nowelową charakteryzującą się wyraźnie zarysowaną, sprawnie skrojoną i mocno udramatyzowaną akcją, która zmierza do punktu kulminacyjnego. Dwa znajdujące się na platformie Shorcut filmy fabularne opowiadają o skomplikowanej integracji i trudnych relacjach międzyludzkich („Chór” i „Ojciec Adnama”).
BĄDŹ ZMIANĄ!
Fot. Bądź zmianą: kadr z filmu "Chór", reż. Kristóf Deák.
Fabularny węgierski „Chór” Kristófa Deáka nagrodzono Oscarem w 2017 roku jako najlepszy film krótkometrażowy. To opowieść o dziesięcioletniej Zsófi, która musi dopasować się do zasad panujących w nowej szkole. Dziewczynka wraz z przyjaciółką zapisuje się do szkolnego chóru. Wkrótce dowiaduje się, że za popularnością zespołu stoi pewna mroczna tajemnica. Ten dwudziestopięciominutowy film porusza temat emocjonalnego szantażu, lęku przed odrzuceniem i niesprawiedliwością. To idealny przykład do rozmowy o byciu liderem w grupie rówieśniczej, kształtowaniu dobrych relacji międzyludzkich czy walki o swoje prawa. Warto zastanowić się nad baśniowym charakterem filmu i porównać go np. z „Małą Syrenką” H. Ch. Andersena, jak również zwrócić uwagę na strukturę mityczną narracji zaczerpnięta z teorii wędrówki bohatera Christophera Voglera.
SWÓJ, OBCY, INNY
Brytyjski „Ojciec Adnama” w reżyserii Sylvii Le Fanu opowiada historię Sayida i jego syna Adnana, uchodźców z Syrii, którzy znaleźli schronienie w Danii i próbują zaadaptować się w nowym środowisku. Na swojej drodze spotykają wielu życzliwych ludzi, jednakże dochodzi między nimi do spięć i konfliktów. To idealny film do analizy tematu imigracji, zakorzenienia w nowym miejscu zamieszkania i nowej szkole, jak również do rozmowy o relacjach ojciec – syn.
Krótkometrażowy dokument
Film dokumentalny pokazuje niespreparowaną na potrzeby filmu rzeczywistość, dotyczącą realnych osób i wydarzeń, rekonstruuje rutynowe czynności, a w strukturze tworzy formę spójną z ich życiem. Dwa prezentowane na platformie Shortcut dokumenty dotykają tematu rzeczywistości wirtualnej - tematu obecności w Internecie („Dziewczyna z Instagrama”) oraz rytuału przyczyniającego się do podtrzymania spójności społecznej – relacji sąsiedzkich („Superjednostka”).
NOWE MEDIA, STARE PROBLEMY
Holenderska „Dziewczyna z Instagrama” Mirjam Marks opowiada o piętnastoletniej Annegien z Utrechtu. Swoją kreatywność wykorzystuje w social mediach na Instagramie. Jej zdjęcia na koncie Fetching_tigers docierają do ponad 900 tysięcy obserwujących. Film w świetny sposób pokazuje, jak można wykorzystać w twórczy sposób nowe media oraz o tym, jaką cenę nastolatka płaci za sukces. Osiemnastominutowy krótki dokument mówi o presji wizerunku i kreowaniu tożsamości młodzieży w Internecie. W dyskusji warto zwrócić uwagę na kwestie różnic między fałszywym a prawdziwym wizerunkiem prezentowanym na portalach społecznościowych. Warto porozmawiać o formalnej i estetycznej warstwie filmu – konstrukcję kadrów i język filmowy nawiązujący do tematu, czyli obecność ekranu telefonu, napisów czy ikonek z portali społecznościowych.
IDEALNA WSPÓLNOTA?
Polska „Superjednostka” Teresy Czepiec ukazuje migawki z życia mieszkańców katowickiej Superjednostki. Wysokościowiec to ogromny blok mieszkalny, jeden z największych w Polsce – z 762 mieszkaniami, w których może mieszkać nawet 3000 ludzi. Bohaterami dwudziestominutowego dokumentu są jego mieszkańcy. W tym przypadku należy pochylić się nad tematem zainteresowania bliższym i dalszym sąsiedztwem oraz mikrohistoriami, które zmieniają postrzeganie drugiego człowieka.
Krótkometrażowa animacja
Film animowany jest często ręcznie rysowaną grafiką, która przedstawia na pojedynczych klatkach filmu kolejne fazy ruchu bohaterów połączonych w jeden spójny film. Obecnie najczęściej stosuje się animację wykonywaną w specjalnych programach komputerowych. Animowana „Tragiczna historia z happy endem" w reżyserii Reginy Pessoa omawia temat pozytywnego stosunku do różnorodności.
NIEZNANE TERYTORIUM
Fot. Nieznane terytorium: kadr z filmu "Tragiczna historia z happy endem", reż. Regina Pessoa
Portugalska „Tragiczna historia z happy endem" Reginy Pessoa to historia dziewczynki, „której serce biło szybciej niż innym ludziom”. Bohaterka czuła się nieszczęśliwa i wyobcowana ze względu na swoją odmienność. Animacja świetnie nadająca się do rozmowy o akceptacji i tolerancji. W przypadku tego filmu warto zastanowić się nad sposobem powstawania filmu – rysunkowym pierwowzorze kadrów filmowych i przeniesieniem ich na ekran.
Siła krótkiego metrażu
Wybrane powyżej filmy prezentują różne rodzaje filmowe i bardzo szeroki przekrój tematów bliskich młodym ludziom u progu dojrzewania. Każdy z reżyserów krótkich metraży ma do dyspozycji jedynie kilkanaście minut oraz pełną dowolność w doborze środków formalnych i wątków fabularnych – to sytuacja, która wymusza dyscyplinę i skłania do poszukiwania najskuteczniejszych, najtrafniejszych rozwiązań. W efekcie często powstają dzieła odważne tematycznie i stylistycznie, które szybko nawiązują kontakt z widzem i nie puszczają jego uwagi aż do końca. Właśnie takie filmy – intrygujące, poruszające, przystępne – mogą stać się niepowtarzalnym materiałem edukacyjnym pozwalającym kształtować wrażliwość dzieci i młodzieży.
Trzynaście filmów umieszczonych na platformie Shortcut: www.shortcut.ceo.org.pl to dobry wstęp, by się o tym przekonać.
Doktor Joanna Klimczak z bytomskiego technikum nr 4 sięga po filmy z pakietu Shortcut w czasie zajęć technicznych oraz na lekcjach wychowawczych:
Podczas lekcji wychowawczych prawie zawsze używam filmu, jako swoistej terapii czy pretekstu do podjęcia rozmowy o trudnych dla młodzieży sprawach. Cieszy mnie tym samym fakt, że w wyborze mam do dyspozycji również film, mocno związany z miejscem w którym moi uczniowie dorastali a mianowicie blok „Superjednostka”, który stoi w centrum Katowic. W filmie Teresy Czepiec możemy odnaleźć znany budynek z wielu wizyt w stolicy Górnego Śląska, tym samym młodzież potraktowała ten film jako „swój” i chętniej wypowiadała się na jego temat. Spróbowaliśmy potraktować go również jako wstęp do rozmowy na temat „maszyny do mieszkania” - habitatów, które mocno charakteryzują śląskie dzielnice tj. górnicze „familoki”. Film Teresy Czepiec jest pretekstem do rozmowy na temat relacji międzyludzkich, samotności wśród mieszkańców blokowisk.
Dobrze dobrany film jako narzędzie edukacyjne docenia dr Jolanta Koj, ucząca w szkole podstawowej w Łubnianach:
Od lat prowadzę zajęcia filmowe oraz wprowadzam elementy języka filmu podczas zajęć języka polskiego. Nie zawsze jest czas, by zobaczyć z uczniami wartościowy film w czasie jednej lekcji. Nauczyciele muszą przecież realizować podstawę programową. Propozycja Shortcut jest bardzo dobrym rozwiązaniem i pozwala połączyć obie rzeczy. Krótkie formy filmowe to idealne rozwiązanie dla nauczycieli, którzy chcą w mądry i wartościowy sposób urozmaicić zajęcia w szkole. Shortcut wpisuję się w podstawę programową nie tylko języka polskiego, ale również godziny wychowawczej czy wiedzy o kulturze. Wystarczy znać potrzeby uczniów, aby w kreatywny sposób wykorzystać wybrany film na zajęciach. Ułatwieniem są oczywiście zamieszczone scenariusze, które można przecież modyfikować.
Notka o autorze: Marcin Radomski jest dziennikarzem i krytykiem filmowym. Publikuje m.in. na łamach „Newsweeka”, „Rzeczpospolitej Plus Minus”, “Magazynu Filmowego”, a także w portalach Onet.pl, Culture.pl. Pracował jako redaktor i wydawca „Kocham kino” w TVP. Pracował jako koordynator Międzynarodowe Forum Krótkometrażowych Filmów Fabularnych, współpracuje z innymi festiwalami filmowymi. Edukator filmowy, który ma koncie współpracę z: Nowymi Horyzontami Edukacji Filmowej i Filmoteką Szkolną. Akcją! Prowadzi autorski kanał na YouTube – KINOrozmowa, gdzie rozmawia z aktorami i reżyserami.
