Lew Wygotski wprowadził termin – strefa najbliższego rozwoju. Polega on na znalezieniu złotego środka między tym, co uczeń potrafi zrobić samodzielnie, a tym, co wymaga pomocy. Znalezienie złotego środka nie jest dla nauczyciela łatwe, szczególnie, że strefa najbliższego rozwoju może być dla każdego ucznia inna i zmieniać się w trakcie jego rozwoju.
Celem nie jest podanie uczniom na tacy rozwiązania, ale spowodowanie, że dojdą do niego samodzielnie.
Na początku uczeń może otrzymać schemat do uzupełnia, ale następnie powinien otrzymać zadanie polegające na zastosowaniu tego, czego się nauczył. Można podać uczniowi kryteria sukcesu do zadania, aby sam sprawdził, czy je dobrze wykonał. Pomocna będzie informacja zwrotna od nauczyciela, w której będzie zawarte to, co uczeń zrobił dobrze, i co i jak ma poprawić.
W tym wpisie kilka wskazówek, pomagających uczniom podjęcie samodzielnego wyzwania.
Kryteria sukcesu
Kryteria sukcesu określone i podane uczniowi przed wykonaniem zadania, pozwalają mu ocenić swoja pracę, zanim poprosi o opinię nauczyciela. Są też dla niego wskazówkami przy wykonywaniu polecenia, tworzą listę kontrolną, która powinna być przez niego zrealizowana.
Tabele
Przed wykonaniem pracy uczniowie otrzymują nie tylko kryteria sukcesu, ale również opis spełniania każdego kryterium na czterech poziomach – tabele oceniania. Takie wskazówki dają uczniom już w trakcie wykonywania zadania informację, na jakim poziomie zadanie jest przez nich wykonane.
Uczniowie mogą jednocześnie zaznaczyć, którą część zadania jest możliwa do wykonania bez pomocy nauczyciela, a która potrzebuje udzielenia pomocy.
Wstępna kontrola
Można poprosić uczniów, aby po zapoznaniu się z poleceniem napisali, czy potrzebują pomocy. Nie oznacza to, że pomoc zostanie im natychmiast udzielona, najpierw uczniowie powinni sami zmierzyć się z zadaniem. Potem nauczyciel może sprawdzić – jak idzie uczniom, którzy prosili o pomoc i ew. udzielić wskazówek.
Można poprosić o odpowiedź na pytanie: „Jaką część dzisiejszego zadania mógłbyś/mogłabyś wyjaśnić koledze/koleżance z klasy?”. Odpowiedzi uczniów pokazują nauczycielowi, kto potrzebuje powtórzenia lub wskazówek, a kto jest gotowy do dalszej samodzielnej pracy.
Zadania wielopoziomowe
Jeśli zadanie jest podzielone na poziomy lub etapy, to może się okazać, że część uczniów może samodzielnie wykonać całe zadanie, a część potrzebuje pomocy na różnych poziomach. Wtedy pomoc jest celowana.
Wskazówki
Można do każdego etapu rozwiązania problemu określić pomocne wskazówki. Uczniowie, którzy sami sobie dobrze radzą mogą z nich nie korzystać.
Można też do każdego etapu określić listę sprawdzającą, wtedy uczniowie czują się pewniejsi, gdyż wiedzą, czy dobrze postępują.
Sprawdzić zrozumienie
Często się tak zdarza, że uczeń nie usłyszał lub nie zrozumiał polecenia i zadaje pytanie. Nauczyciel zaczyna mu tłumaczyć, i zaczyna wyjaśniać, jak ma rozwiązać zadanie, a to nie jest konieczne, bo jak uczeń zrozumie polecenie, to sam wykona zadanie. Zanim nauczyciel zacznie pomagać warto, aby sprawdził, czy uczeń rozumie polecenie.
Zadawanie pytań
Uczniowie często od razu po podaniu polecenia zaczynają zadawać pytania. Zamiast odpowiadać na nie można zadać pytanie pomocnicze, które pomoże uczniowie samodzielnie znaleźć drogę do rozwiązania.
Zapytaj trzech innych
Można wprowadzić zasadę: Zapytaj trzech innych, zanim zapytasz mnie.
Uczniowie zanim sami podejmą jakiekolwiek działania, zaczynają pytać nauczyciela i to nie jest dobry zwyczaj. Dlatego wprowadzenie tej zasady może spowodować, że uczniowie zaczną wykonywać zadania samodzielnie, z ewentualną pomocą kolegi lub koleżanki.
Wsparcie koleżeńskie
Zamiast pomagać uczniom, można najpierw zorganizować pomoc koleżeńską. Uczniowie mogą pracować w parach lub małych grupach.
W sposobie nauczania zwanym „Myśląca klasa”, uczniowie pracują w małych grupach przy wiszących na ścianach plakatach. Każda grupa widzi, co robią inne grupy, może się inspirować i prosić o pomoc inną grupę.
Modelowanie
Można zastosować schemat:
- modelowanie przez nauczyciela,
- rozwiązanie wspólne,
- rozwiązanie indywidulane.
Polega on na tym, że najpierw nauczyciel przedstawia rozwiązanie problemu, następnie wspólnie razem – uczniowie z nauczycielem – rozwiązują podobny problem, a na koniec podobny problem rozwiązuje każdy uczeń indywidualnie.
Ocena kształtująca
W samodzielności przeszkadza ocenianie sumujące. Uczeń, który wie, że za pracę zostanie mu wystawiony stopień, boi się podejmować wyzwań i samodzielnych kroków, które mogą być krytycznie ocenione. Pomaga ocenianie przy pomocy informacji zwrotnej, które nie niesie za sobą obawy przed konsekwencjami oceny sumującej.
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie tytułowe. Na pewno jest duża wartość w samodzielnym podejmowaniu wyzwań, ale pomoc czasami jest konieczna, gdy zadanie wykracza poza strefę najbliższego rozwoju ucznia.
Notka o autorce: Danuta Sterna jest byłą nauczycielką matematyki i dyrektorką szkoły, ekspertką oceniania kształtującego. Współpracowała z Centrum Edukacji Obywatelskiej tworząc programy szkoleń i kursów. Jest autorką książek i publikacji dla nauczycieli, propaguje ocenianie kształtujące w polskich szkołach, prowadzi też swoją stronę: OK nauczanie. Inspiracja artykułem Timothy Montalvo z Edutopia.org.
